Wat houdt integriteit en een integriteitsbeleid in? Hoe begin je eraan?

De meeste besturen zijn gewapend met een  tucht- en disciplinaire procedure. De tuchtregels staan in het Decreet Lokaal Bestuur en in het Tuchtbesluit van 20 juli 2018. De disciplinaire regels voor contractanten die in de Arbeidsovereenkomstenwet staan worden best aangevuld in de lokale rechtspositieregeling of arbeidsreglement (uitbreiding straffenarsenaal, beroepsmogelijkheid, bestemming geldboeten…). 

Veel lokale besturen beschikken ook over een deontologische code, al bleek uit een studie van Audit Vlaanderen (2016) dat deze deontologische code vaak niet leeft (zie Thema-audit gemeentelijke belastingen en retributies, globaal rapport, 16.02.2016, Deel I, punt 1.5 (blz. 31) en Deel II, punt 1.3 (blz. 71-73)). We zien de laatste jaren echter meer en meer opfrissingen van deontologische codes van lokale besturen. In 2023 organiseerde VVSG samen met Zorgbedrijf Meetjesland en gemeente Zemst een webinar rond de opmaak van een deontologische code. Ze vertrekt daarvoor van het stappenplan dat VVSG opmaakte voor ouderenvoorzieningen. De deontologische code moet geregeld geactualiseerd worden op basis van kwesties die zich in het verleden hebben voorgedaan.  Zo moet het personeelslid er zelf voor zorgen dat hij zich onthoudt van activiteiten, zelf of via een tussenpersoon, waarbij hij zijn ambtsplichten niet kan vervullen, de waardigheid van het ambt in het gedrang komt, zijn eigen onafhankelijkheid wordt aangetast of een belangenconflict ontstaat (artikel  191 §1 Decreet over het Lokaal Bestuur van 22 december 2017). Maar om dit artikel goed te kunnen laten naleven koppelen lokale besturen er best een rapporteringsverplichting voor nevenactiviteiten aan, zodat mogelijke belangenvermenging vroegtijdig opgespoord kan worden (ook door het bestuur). 

Als lokaal bestuur moet je vanaf 11 december 2022 een intern meldkanaal voor klokkenluiders opzetten. Ook meldingen bij het bevoegde externe meldingskanaal of openbaarmaking zijn mogelijk: voor het personeel van gemeenten, autonome gemeentebedrijven, OCMW’s en welzijnsverenigingen is Audit Vlaanderen bevoegd; voor het personeel van intergemeentelijke samenwerkingsverbanden, autonome verzorgingsinstellingen (publieke ziekenhuizen), privaatrechtelijke ziekenhuisverenigingen, privaatrechtelijke verenigingen of vennootschappen voor sociale dienstverlening, privaatrechtelijke woonzorgverenigingen of – vennootschappen, en interlokale onderwijsverenigingen is de Vlaamse Ombudsdienst het bevoegde externe meldpunt. Bij de Vlaamse overheid vind je hierover bijkomende informatie. Op de webpagina van het Agentschap Binnenlands Bestuur vind je concrete informatie, veelgestelde vragen en antwoorden, en ondersteunend materiaal, zoals een sjabloon van inschattingsformulier waarmee je als bestuur aan de slag kan bij de behandeling van een melding.

Vanuit de Wetgeving Welzijn op het werk van 4 augustus 1996 geldt verder de verplichting om vertrouwenspersonen aan te wijzen. Vaak worden deze mensen ook aangeduid als laagdrempelig intern steunpunt om in alle vertrouwen lastige situaties te signaleren en een eerste richtinggevend advies aan te vragen. De eigen leidinggevende is daarnaast uiteraard ook goed geplaatst om het personeelslid bij lastige kwesties te ondersteunen. Bij mogelijke strafrechtelijke inbreuken is het personeelslid zelfs verplicht om mogelijke schendingen door te geven. 

Waar het vele besturen echter nog aan ontbreekt, is het opsporen van de specifieke integriteitsrisico's van de kwetsbare processen en functies in de overheidsorganisatie. En hoewel elke organisatie zijn eigen morele vraagstukken kent zijn er een aantal kwetsbare functies die in elke gemeente, OCMW, intergemeentelijk samenwerkingsverband, OCMW-vereniging, autonoom gemeentebedrijf, hulpverleningszone of politiezone voorkomen:

• de algemeen en financieel directeur (omwille van hun machtspositie; geldpositie; kennis);
• politiemensen (geweldmonopolie);
• omgevingsambtenaar (geldpositie; afhankelijkheidspositie);
• mensen op de aankoopdienst en op het containerpark,
• verpleeg- en zorgkundigen (zorgafhankelijkheid van de patiënten/cliënten)
• …

Voor deze specifieke ambtsdragers en personeelsleden is het belangrijk om te anticiperen op mogelijke integriteitsschendingen en het integer omgaan met lastige situaties geregeld in te oefenen. 

Welke risico's op vlak van integriteit en deontologie zijn er nu juist binnen de verschillende processen? 

Audit Vlaanderen heeft hierover een aantal nuttige publicaties. In de globale rapporten worden de integriteitsrisico's die gepaard gaan met bepaalde taken bij een lokaal bestuur verder uitgewerkt. Voor het proces 'belastingen en retributies' is er een controleprogramma opgemaakt, waarin per stap van het proces de risico's zijn opgesomd, m.i.v. de risico's op vlak van integriteit/deontologie/fraude.