Laatst gewijzigd op
10/02/2025
Right to challenge
Status
Lopend
Startdatum
Einddatum
Initiatiefnemer
VVSG
In het regeerakkoord 2019-2024 stelt de Vlaamse Regering voor om het Right to Challenge in te voeren. Dit geeft inwoners, verenigingen en organisaties de kans om lokale overheden uit te dagen en taken over te nemen. Het initiatief, geïnspireerd door Engeland en Nederland, werd onderzocht in het Labo Lokale Burgerparticipatie om het aan te passen aan de Vlaamse context.
Sinds het begin van deze legislatuur is het concept van 'right to challenge' (R2C) in Vlaanderen geïntroduceerd. Dat innovatieve initiatief biedt burgers de kans om bepaalde gemeentelijke taken over te nemen als zij denken deze efficiënter, goedkoper of beter uit te voeren dan de overheid. Het Vlaams Regeerakkoord 2019-2024 ondersteunt deze aanpak en stelt voor een kader te ontwikkelen voor de toepassing van R2C bij lokale besturen, geïnspireerd door succesvolle buitenlandse voorbeelden.
Vlaamse beleid
Het Vlaamse beleid stimuleert burgerparticipatie bij lokale besturen via twee acties:
- Een internationale vergelijkende studie door het Instituut voor de Overheid(opent nieuw venster) van de KU Leuven.
- Een partnerschap tussen de Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten (VVSG) en de Vlaamse overheid voor het uitvoeren van een labo lokale burgerparticipatie . Dat Labo, gefinancierd door de Vlaamse minister van Samenleven en Binnenlands Bestuur, verzamelt, analyseert en verspreidt innovatieve praktijken van lokale burgerparticipatie.
Labo lokale burgerparticipatie
Het labo bestaat uit koplopers en ervaringsdeskundigen uit lokale besturen en partnerorganisaties. Het werkt samen met het Instituut voor de Overheid van de KU Leuven om experimenten te begeleiden en te evalueren. VVSG begeleidde vier lokale experimenten met R2C, die liepen van zomer 2021 tot najaar 2024. Deze experimenten werden juridisch ondersteund door het Agentschap Binnenlands Bestuur en wetenschappelijk gevolgd door het Steunpunt Bestuurlijke Vernieuwing. Het doel was conclusies te trekken over de haalbaarheid en vormgeving van een brede uitrol van R2C in Vlaanderen.
Wat is Right to Challenge?
Right to challenge is een participatievorm waarbij burgers, verenigingen of ondernemers de overheid uitdagen om een taak over te nemen als zij denken dat beter, goedkoper of duurzamer te doen. Dat gebeurt op basis van criteria en vereisten vastgelegd in een reglement van het lokale bestuur. Hierbij gelden ook kwaliteit, bereik, creativiteit en kostenbesparing als criteria.
Wat zijn de criteria voor R2C?
Right to challenge betekent niet dat burgers en bestuur tegenover elkaar staan, maar dat zij samenwerken aan een betere lokale samenleving. Het Agentschap Binnenlands Bestuur verwijst in de praktische gids 'Aan de slag met right to challenge' naar termen zoals bewonersbod, right to cooperate en buurtinitiatief. Lokale besturen moeten de vrijheid hebben om ook met andere actoren dan burgers een uitdaging aan te gaan, afhankelijk van de doelstellingen. Lees de gids.(opent nieuw venster)
Verschillen met andere participatievormen
Right to challenge onderscheidt zich door de mate van directe verantwoordelijkheid en invloed die aan burgers wordt gegeven. Waar traditionele participatievormen vaak alleen advies vragen, biedt R2C de kans om overheidstaken over te nemen. Dat leidt tot meer betrokkenheid en innovatieve oplossingen voor lokale problemen. Voordelen zijn onder andere minder procedures, meer vraaggestuurd werken en een groter draagvlak. Tegenstanders wijzen op een terugtredende overheid en gedwongen inzet van burgers.
Bijzonderheden van R2C
- Directe invloed en vergroten van de betrokkenheid: Burgers dragen direct bij aan het verbeteren van hun leefomgeving.
- Verantwoordelijkheid en eigenaarschap: Burgers nemen taken over van de overheid, wat leidt tot grotere betrokkenheid en toewijding.
- Innovatie: Burgers passen creatieve en efficiënte methoden toe die de overheid mogelijk niet had overwogen.
- Formele afspraken: Duidelijke afspraken tussen burgers en de overheid biedt zekerheid en duidelijkheid.
Herkomst
Right to challenge is ontwikkeld in het Verenigd Koninkrijk (sinds 2011) en wordt ook toegepast in Nederland (sinds 2015). In de UK geeft de Localism Act van 2011 gemeenschappen het recht om een bod uit te brengen op waardevolle gebouwen of land. In Nederland kunnen bewoners een dienst of taak zelf uitvoeren of anders en slimmer laten uitvoeren. Lees meer over de Localism Act(opent nieuw venster).
Right to Challenge in Vlaanderen
Vlaams Regeerakkoord 2019-2024
Het regeerakkoord toont de ambitie om, geïnspireerd door het Verenigd Koninkrijk en Nederland, R2C op lokaal bestuursniveau te introduceren.
“We bouwen een kader uit waarbinnen het ‘right to challenge’ ten aanzien van de gemeenten en de intergemeentelijke samenwerkingsverbanden georganiseerd kan worden. Hierbij laten we ons inspireren door buitenlandse voorbeelden.
Vlaams Regeerakkoord 2019-2024
“Daarnaast volgen we ook de meer experimentele vormen van betrokkenheid, inspraak en co-creatie van lokaal beleid van nabij op. We evalueren deze praktijken, ondersteunen ze waar nodig en schalen ze op waar nuttig. In dit kader bouwen we ook een kader uit waarbinnen het ‘right to challenge’ ten aanzien van de gemeenten en de intergemeentelijke samenwerkingsverbanden georganiseerd kan worden. Belanghebbenden kunnen door middel van dat recht aangeven dat ze bepaalde bestaande taken van de overheid willen overnemen. Hierbij laten we ons inspireren door buitenlandse voorbeelden.
Beleidsnota 2019-2024 Binnenlands Bestuur en Stedenbeleid
Decretale verankering
Artikel 304 van het Decreet Lokaal Bestuur biedt mogelijkheden om burgerparticipatie te ondersteunen, zoals het plaatsen van voorstellen op de agenda van de gemeenteraad en het toewijzen van budgetten aan wijkcomités of burgerinitiatieven. Right to challenge geeft burgers de kans om gemeentelijke taken over te nemen, terwijl wijkbudgetten buurtprojecten ondersteunen. Deze decretale regeling maakt experimenten met right to challenge mogelijk, waardoor er ruimte is voor lokaal maatwerk, creativiteit en experimentele vrijheid. Dat biedt vele mogelijkheden en garandeert het unieke karakter van right to challenge. Lees het volledige decreet(opent nieuw venster).
Standpunt
In het Vlaams Regeerakkoord werd de intentie geformuleerd om een kader uit te bouwen voor het uitdaagrecht of ‘right to challenge’. Dat biedt kansen, maar roept ook kritische vragen op. De VVSG pleit voor een geïntegreerd participatiemodel waarin het uitdaagrecht en andere instrumenten burgers en raadsleden meer invloed geven. Lees het volledige standpunt.
De Experimentlijn in Vlaanderen
Samen met het kabinet van voormalig minister Somers, het Agentschap Binnenlands Bestuur en Prof. Dr. Filip De Rynck (UGent), werkte de VVSG een experimentlijn rond Right to Challenge uit tussen de zomer van 2021 en het najaar van 2024. Vier lokale besturen namen uiteindelijk deel aan het experiment: Hasselt, Oud-Turnhout, Wevelgem en Mechelen. Het doel was om geschikte beleidsdomeinen voor R2C te ontdekken, de voorbereiding van lokale besturen te verbeteren en de processen voor burgerinitiatieven te verkennen.
Lees het volledige syntheserapport.
De cases
We startten met een experiment onder de noemer Right to Challenge. Al snel bleek dit concept verschillende vormen aan te nemen en te leiden tot kernvragen die vergelijkbaar zijn met ervaringen van lokale besturen onder termen zoals ‘burgerbudget’, ‘wijkbudget’, ‘wijk aan zet’ en ‘burgers aan zet’. Deze termen stellen de verhoudingen en taakverdelingen tussen lokale besturen en burgerinitiatieven ter discussie, en brengen beide partijen in nieuwe of veranderende rollen. Om die ervaringen te benutten in het experiment, organiseerden we deze intervisie met de deelnemers van het experiment en de leden van het labo lokale burgerparticipatie.
In Wevelgem werken bedrijven samen om mobiliteitsproblemen op een bedrijventerrein op te lossen. Ze verbeteren de verkeersstromen en parkeren via publiek-private samenwerking. In Mechelen richten ze zich op minder verharding en meer groene ruimtes om hittestress te verminderen en biodiversiteit te verhogen. In Oud-Turnhout denken buurtbewoners mee over de herinrichting van een speelplein; dit levert inzichten op maar brengt ook uitdagingen in logistiek en samenwerking tussen gemeentediensten. In Hasselt beheren drie topsportclubs een sporthal en investeren samen om de faciliteiten te verbeteren.
Zes concrete tips
Aangezien het uitdaagrecht tot op heden een relatief onbekend fenomeen is in Vlaanderen, formuleerden onderzoekers van het Instituut voor de Overheid aan de KU Leuven zes concrete tips voor lokale besturen die plannen hebben om vanaf 2021 te experimenteren met het right to challenge:
Voorzie een ondubbelzinnig regelgevend kader
De eerste stap die lokale besturen dienen te nemen voor het Right to challenge, is een ondubbelzinnig en omvattend regelgevend kader opstellen dat ten minste volgende aspecten van het (lokale) uitdaagrecht beschrijft:
- de toegangsvoorwaarden
- de gewenste structuur van het uitdaagplan (met inbegrip van de vereiste rubrieken)
- de beoordelingscriteria die het verantwoordelijke orgaan zal toepassen bij de beoordeling van een uitdaging
- de beleidsdomeinen die in aanmerking komen voor een uitdaging.
Maak duidelijke afspraken met de uitdagers
Deze tip beschrijft een ogenschijnlijk evident, maar in de context van het Right to Challenge broodnodig advies. Verder is het opportuun om de onderhandelde afspraken tussen bestuur en uitdagers te formaliseren in een overeenkomst, zodat de beloofde engagementen ook daadwerkelijk juridisch afdwingbaar zijn. We raden aan om minimaal volgende elementen op te nemen in deze overeenkomsten: de modaliteiten van (tussentijdse) rapporteringen, de beschouwing en waardering van de vooraf bepaalde evaluatiecriteria over het gewenste niveau van dienstverlening en de regeling van de aansprakelijkheid van de partijen voor, tijdens en na de uitrol van een challenge.
Duid een 'single point of contact' (SPOC) aan binnen de ambtelijke organisatie
De ‘één-loket-gedachte’ blijkt een zeer belangrijk element voor uitdagers, aangezien het drempelverlagend kan werken en de communicatie tussen het lokale bestuur en de initiatiefnemers vereenvoudigt. Duid daarom binnen de ambtelijke organisatie een SPOC aan die de vragen van uitdagers in alle fasen van een challenge kan beantwoorden en hen gedurende het proces doorheen de organisatie gidst (bijvoorbeeld door hen in contact te brengen met de verantwoordelijken van de verschillende beleidsdomeinen waaraan een challenge raakt).
Creëer een draagvlak binnen de eigen organisatie
De ondersteunende rol van de administratie is essentieel voor de succesvolle uitvoering van het Right to Challenge (zowel voor een individuele uitdaging als meer generiek bekeken). Het is dus belangrijk dat, naast het politieke niveau, ook de medewerkers van een lokaal bestuur open staan voor het concept. Daarom raden we aan om binnen de ambtelijke organisatie duidelijk te communiceren over eventuele plannen over het Right to Challenge en de betrokken ambtenaren in een volgende fase te betrekken bij de praktische uitwerking ervan.
Toon potentiële initiatiefnemers de mogelijkheden
Plaats een register online waarin burgers de uit te dagen taken, de huidige uitvoerders ervan en de eventuele resterende looptijd van bestaande dienstverleningscontracten met derde partijen raadplegen. Dat verhoogt de transparantie van de beleidsvoering en toont aan toekomstige uitdagers de taken die voorwerp kunnen uitmaken van een challenge.
Verzeker de capaciteit van de uitdagers
Gelet op de continuïteit van een challenge en de kwaliteit van de toekomstige dienstverlening is het noodzakelijk dat de uitdagers voldoende capaciteit(en) bezitten om een uitdaging tot een goed einde te brengen. Reserveer daarom een of meerdere rubrieken in het vereiste uitdaagplan waarin initiatiefnemers dienen te bewijzen dat ze over voldoende kennis/expertise, ervaring, middelen (bijvoorbeeld in de vorm van human resources), maar ook draagvlak binnen de buurt/wijk/gemeente beschikken om de beloofde dienstverlening op een bestendige manier aan te bieden. Voer indien nodig zelf bijkomend onderzoek uit.
Lees het volledige onderzoeksrapport. De Standaard publiceerde ook een verhelderend opiniestuk 'In burgerparticipatie moet je investeren(opent nieuw venster)' door prof. Bram Verschuere, UGent en prof. Trui Steen, KU Leuven.
Webinar Right to Challenge
Het Instituut voor de Overheid – KULeuven voerde in 2020 een internationaal vergelijkend onderzoek over right to challenge. De onderzoekers delen tijdens deze webinar hun wetenschappelijke inzichten gebaseerd op buitenlandse praktijken. Naast deze wetenschappelijke invalshoek verdiepen we ons in een praktijkverhaal uit Nederland. De stad Rotterdam deelt praktische tips en geleerde lessen.
Bekijk de opname(opent nieuw venster) en bijhorende presentatie.
Praktijkvoorbeelden uit Nederland
Bewonersbod in Utrecht
In Utrecht kunnen inwoners en ondernemers in de wijk gemeentelijke taken overnemen. Dit heet een bewonersbod. Je kunt bijna alle gemeentelijke taken overnemen, zoals:
- Sociaal makelaarschap
- Zorgtaken
- Groenonderhoud
- Beheer van een sportclub, buurthuis of speeltuin
- Leerlingenvervoer
- Inrichtingsplan van je eigen straat
- Schoonhouden van de markt
Right to Challenge en Right to Cooperate in Rotterdam
Rotterdam stimuleert inwoners om goede ideeën uit te voeren. Bijvoorbeeld het beheer van een buurthuis of het onderhoud van een park efficiënter organiseren. Inwoners kunnen de gemeente uitdagen en zo hun stad verbeteren.
Een uitdaging moet aan bepaalde voorwaarden voldoen om het algemeen belang en de veiligheid te waarborgen. Rotterdam koos voor een flexibel kader in plaats van strikte regels. De voorwaarden zijn:
- Geworteld zijn in de buurt of wijk
- Een lokale voorziening of gemeentelijke taak uitdagen
- Alle taken kunnen worden uitgedaagd, behalve exclusieve overheidstaken zoals strafvervolging en hulpdiensten
- De uitdagers moeten aannemelijk maken dat ze de taak kunnen uitvoeren
- Het initiatief moet gedragen worden door de buurt
- Het initiatief mag geen andere bewoners schaden
- Beschikken over een rechtsvorm
- De kosten voor de uitvoering mogen niet hoger zijn dan de huidige kosten
Meer info over de werking van R2C in Rotterdam vind je in dit document en op hun website(opent nieuw venster). In deze wethoudersbrief vind je per wijk een inzicht in de kosten van gemeentelijke activiteiten en voorzieningen. Daarnaast vind je een overzicht van de gemeentelijke taken in alle Nederlandse gemeenten die gechallenged zijn. Of lees het evaluatierapport R2C uit 2019.
Rotterdam rolt de komende jaren ook het concept van Right to Cooperate uit. De Erasmus universiteit Rotterdam onderzocht hoe een samenwerking tussen stad en initiatief eruit kan niet vanuit dit model. Het rapport 'van recht naar reden: naar een toekomst waarin samenwerking tussen stad en initiatief geen recht maar een vanzelfsprekendheid is'.
Je kan een bestuurskundige reflectie op Right to Challenge Rotterdam nalezen in het rapport 'Oefenen in bescheidenheid'.
'Wij gaan het zelf doen' in Zutphen
De gemeente Zutphen roept inwoners op om gemeentelijke taken zelf uit te voeren. Denk je dat je een taak beter of goedkoper kunt uitvoeren, of wil je een lokale voorziening overnemen? Meld je dan aan. Samen met de inwoners bekijkt de gemeente bij welk beleidsveld het voorstel past. Een procesbegeleider vanuit de gemeente zorgt voor begeleiding en betrekt de nodige medewerkers om het initiatief te laten slagen.
Buurtrecht in Amsterdam
Amsterdam geeft inwoners het vertrouwen en de middelen om zelf problemen in wijken op te lossen. Dit wordt vastgelegd in buurtrechten.
Buurtrechten zijn voor initiatiefnemers die verantwoordelijkheid willen nemen voor een gemeentelijke taak, zoals het beheer van een maatschappelijk pand of de inrichting van openbare ruimte. Ze garanderen samenwerking met de gemeente als gelijkwaardige partner.
Er zijn drie bekende typen buurtrechten waarmee wordt geëxperimenteerd:
- Right to Challenge: Initiatiefnemers doen een bod op de overname van een publieke taak.
- Right to Bid: Initiatiefnemers dienen een plan in voor het gebruik van een pand of stuk grond in eigen beheer.
- Right to Plan: Initiatiefnemers dienen een plan in voor de inrichting van de openbare ruimte.
Lees meer
Info uit Vlaanderen
- Angelique Van de Meirssche, masterproef UGent (2019): Het recht om uit te dagen bij lokale besturen(opent nieuw venster)
- De Wakkere Burger, dossier over Right to Challenge(opent nieuw venster)
- Simon Dekaezemaker en Niels Verdonck, paper UGent (2019-2020): De implementatie van Right to Challenge in Vlaanderen
Info uit Nederland
- Website financieren in netwerken somt de voordelen van het instrument right to challenge(opent nieuw venster) op.
- Onderzoeksrapport Universiteit Leiden Burgerinitiatieven en Right to Challenge(opent nieuw venster)
- Onderzoeksrapport Erasmus Universiteit Rotterdam Van recht naar reden: naar een toekomst waarin samenwerking tussen stad en initiatief geen recht maar een vanzelfsprekendheid is
- Onderzoeksrapport Erasmus Universiteit Rotterdam Oefenen in bescheidenheid. Een bestuurskundige reflectie op Right to Challenge Rotterdam
- Webpagina Right to Challenge(opent nieuw venster) Vereniging Nederlandse steden en gemeenten (VNG)
- Routeplanner Right to Challenge van het Netwerk Right to Challenge(opent nieuw venster)
- Essays over het uitdaagrecht. Uitdagen en uitgedaagd worden. Democratie in Actie
- Top 6 voor raadsleden Right to Challenge. VNG
- Right to Challenge. Tip Top Tien, Community of Practice, georganiseerd door Nederlandse gemeenten, het ministerie van BZK en het leer- en expertisepunt Open Overheid.
Meer weten over
Gerelateerde projecten
-
Digitale aangifte overlijden (eLys)
Digitale transformatieBestuur en burger -
