Verhaal
‘Van leven ga je dood,’ zong Robert Long een halve eeuw geleden al. Aan al wat je doet en laat is een zeker risico verbonden, je kunt er je leven door laten bepalen of ook niet. Gaan we ermee om vanuit vertrouwen, met het leven zélf als uitgangspunt? Dat is ieders eigen verantwoordelijkheid. Maar wat beslissen wij voor mensen voor wie wij verantwoordelijkheid dragen? In de ouderenzorg speelt die vraag elke dag. Je draagt zorg voor kwetsbare mensen. Hun veiligheid is belangrijk, maar hun vrijheid ook. Hoe verzoen je die twee?
Navigeren tussen vrijheid en veiligheid
Dit is Lieve, 85 jaar. Al haar hele leven springt ze over greppels, op zoek naar mooie wandelpaden in de natuur. Ze is graag buiten, maakt kilometerslange wandelingen en slaat een praatje met ieder die haar pad kruist. Dankzij een tracksysteem doet ze dit nog steeds, ook al woont ze door haar dementie in de ‘beschermde’ omgeving van het woonzorgcentrum en is ze haar oriëntatie voor een flink stuk kwijt. Het Woonzorgcentrum De Zilverberg in Roeselare durft te kiezen voor die vrijheid. Ook al is daar in deze tijden moed voor nodig.
Naarmate haar dementie vordert, vorderen ook de vragen: Wat als ze valt? Wat als ze aangereden wordt op de drukke weg? Wat als ze aan de gevolgen overlijdt? Vieren we dan dat ze tot haar dood heeft kunnen doen wat ze altijd graag gedaan heeft? Of zoeken we een schuldige? Roepen we dan dat dit nooit had mogen gebeuren? En wat doen we als niet wij, maar anderen dit luidkeels roepen, en ons als zorgaanbieder verantwoordelijk stellen voor het toelaten van deze individuele keuze? Roepen deze stemmen ook, als we Lieve verbieden om nog te wandelen en ze stilletjes wegkwijnt op haar kamer?
Over zulke dilemma’s wil de VVSG, als koepel van publieke woonzorgcentra, mee nadenken om tot een gedragen visie te komen. We hopen dat hierdoor minder snel de paraplu wordt geopend of vingerwijzend wordt geoordeeld als het fout gaat. Want fout zal het nog gaan. En dat mag, want fouten en risico’s horen bij het leven. We starten het denkproces met onze studiedag ‘Zo vrij als mogelijk, zo veilig als nodig’. Samen met Jimmy Swalens (Zorginspectie – Departement Zorg), Ann Truyens (Raadgever minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin) en Chris Rogier (Afdeling Woonzorg - Departement Zorg) zoeken we de grijswaarden, de common ground, in verschillende verhalen, waaronder dat van Lieve.
De dualiteit tussen vrijheid en veiligheid zit ingebakken in de regelgeving. De regelgever vertrekt van de grootst mogelijke vrijheid voor de bewoners van woonzorgcentra maar vraagt in één adem een waarborg voor de veiligheid.
Dialoog als kompas
De dualiteit tussen vrijheid en veiligheid zit ingebakken in de regelgeving. De regelgever vertrekt van de grootst mogelijke vrijheid voor de bewoners van woonzorgcentra maar vraagt in één adem een waarborg voor de veiligheid. Ann Truyens staat achter de individuele keuzevrijheid van de bewoner. ‘Ook al is dat niet gemakkelijk. Het gaat over vrijheid, maar binnen een veilig kader. Dit betekent niet dat we alle risico’s moeten weghalen. Risico’s zijn deel van het leven. Wel moeten we blijven vragen: hoe kunnen we achter die weloverwogen keuze staan? Is er nagegaan wat de bewoner wil?’ Chris Rogier vult aan: ‘Risicoloos bestaat niet. Communiceer over je beleid aan de bewoners: waarom je iets net wel of net niet doet.’
Er is afstemming nodig, duidelijkheid voor alle partijen. Jimmy Swalens vat de oplossing mooi samen: ‘We praten veel, maar komen zelden tot een échte dialoog.’ Woonzorgcentra moeten vragen durven stellen. Aan zichzelf, aan elkaar, aan de zorgvragers en hun netwerk, maar ook aan het Departement Zorg en aan Zorginspectie: Wat levert dit risico ons op? Waarom willen we de vrijheid inperken? Waarom was iets in de thuiscontext geen probleem en is het dat in de context van het woonzorgcentrum wel? Welke intenties hebben we, als we bewoners een gps-armband omdoen? Wat is de échte vraag van de bewoner en van zijn familie? Wat is passend voor deze bewoner?’
Ann Truyens vervolgt: ‘Wat is het belang van die regel? Is hij essentieel? Wat is de waarde ervan? Welke omgeving willen we bieden? In het ideale woonzorgcentrum is er een permanente open dialoog over regels.’ Jimmy Swalens vult aan: ‘Een ideaal woonzorgcentrum heeft zicht op zijn eigen werking, monitort, zet de sterke zaken in de verf en viert ze. Het neemt de minder goede zaken onder handen en durft daarover eerlijk en open te communiceren met de bewoner en de familie, maar ook met de overheid.’ Want waar deze communicatie stropt, komen er klachten. ‘Zorginspectie steekt nu veel meer tijd in klachten die via de woonzorglijn binnenlopen, dan in haar opdracht van algemeen toezicht. Bij veel klachten voelen bewoners en familie zich niet gehoord en is er geen vertrouwen meer in het woonzorgcentrum.’ Jimmy Swalens voegt daar meteen aan toe dat sommige verwachtingen van bewoners en familie onrealistisch hoog zijn. ‘Ook dan helpt dialoog om verwachtingen bij te stellen. Dit kan veel ontevredenheid voorkomen.’
Overleggen en informeren is essentieel, ook wanneer het misgaat. Hoe de informatie bij Zorginspectie komt, is belangrijk: heeft het woonzorgcentrum zelf een ernstig incident gemeld of komt Zorginspectie het voorval te weten via een klacht? Als het woonzorgcentrum het meldformulier invult en de nodige duiding geeft bij de gezette of nog te zetten stappen, dan kan de woonzorglijn een eventuele klacht duiden en bijvoorbeeld oordelen of het woonzorgcentrum zorgzaam heeft gehandeld. Ann Truyens beaamt: ‘We zien het meldformulier als een open dialoog, waarbij het woonzorgcentrum de nodige duiding kan geven. Als er van een klacht een debat komt in het Vlaams Parlement, dan geeft dit formulier een houvast. We kunnen dan zeggen: “Dit is het kader, en ja, er is iets misgelopen.” De dialoog start dan anders.’ Chris Rogier raadt aan om lang genoeg stil te staan bij het probleem en de vraag van de bewoner. Om de tijd te nemen om alternatieven te overwegen. ‘Wij zien bijvoorbeeld nog te weinig voorzieningen samenwerken met politie, en bijvoorbeeld een vermissingsbericht opmaken voor bewoners met hoog risico op vermissing.’
Daar zit de vraag voor ons als burgers. Aanvaarden we als samenleving dat iemand met een psychische of fysieke kwetsbaarheid zelf kiest voor bepaalde risico’s? Net zoals iemand die gaat skiën het risico op breuken met soms dodelijke afloop kan en mag nemen?
In het kielzog van Socrates
Alle zorgvuldig opgezette dialoog over berekende risico’s, vermissingsberichten en trackers ten spijt, soms gaat het mis. De dochter van Lieve houdt hier in ieder geval rekening mee: ‘De vrijheid die en het plezier dat moeder beleeft aan zelfstandig kunnen wandelen in de buurt van het woonzorgcentrum, weegt op tegen het risico dat ze zou verdwalen of omkomen in het verkeer. Met het technologische trackingsysteem is het risico al voor een deel beperkt.’ Hiermee drukt ze nogmaals haar appreciatie uit voor het woonzorgcentrum De Zilverberg en directeur Philippe Schollaert.
Daar zit de vraag voor ons als burgers. Aanvaarden we als samenleving dat iemand met een psychische of fysieke kwetsbaarheid zelf kiest voor bepaalde risico’s? Net zoals iemand die gaat skiën het risico op breuken met soms dodelijke afloop kan en mag nemen? Mogen ouderen kiezen voor hun levensvreugde en het risico nemen om te vallen, in de wetenschap dat hun levensduur hierdoor gevoelig kan inkorten?
Liesbeth Volders gooit de eeuwenoude wijsheid van Socrates in de strijd. Met een blik van ‘onwetendheid’ verkent ze als filosofe ‘fixatie’ versus ‘vrijheid’ om met open, verhelderende en reflectieve vragen helderheid te scheppen. Om te beginnen: ‘Vrijheid’ is een waarde, ‘fixatie’ is een handeling, gestut door waarden als veiligheid, maar ook efficiëntie. Doorvragen zoals Socrates helpt ons om te onderzoeken of fixatie vrijheid daadwerkelijk uitsluit. We stellen waarden ter discussie en leggen onze aannames bloot. Hierdoor gaan we echt in dialoog over waarden die als houvast kunnen dienen voor de vaak complexe vraagstukken op de werkvloer.
Lessen uit de kinderopvang
Het Agentschap Opgroeien verbreedt het denkkader over vrijheid en veiligheid nog verder. Het maakte de transitie van ‘zo veilig mogelijk’ naar ‘zo veilig als nodig’. Beleidsmedewerker Veerle De Vliegher licht toe: ‘Sinds 2014, met de komst van het decreet kinderopvang, is er een andere kijk met minder regels. De organisator is verantwoordelijk en handelt op basis van een risicoanalyse, waar risico’s worden afgewogen tegen de behoeften van de kinderen en de speel-en groeikansen die de risico's bieden.’ Het streefdoel is een speelomgeving die gezond is en zo veilig mogelijk. Dit is maatwerk: afgestemd op de eigen context en met een belangrijke rol voor de draagkracht van het team. ‘Risico’s kunnen aanvaardbaar zijn voor zaken die veel speelkansen bieden. Over sommige zaken discussiëren we niet: kinderen moeten vast in de autostoel en vaatwasblokjes zijn geen speelgoed. Je kunt immers dezelfde speelkansen bieden in veiliger omstandigheden,’ besluit Veerle De Vliegher.
De VVSG doet een eerste gooi om deze risicoanalyse-instrumenten te vertalen naar de ouderenzorg. Samen met de deelnemers discussiëren we over wat een risico in de ouderenzorg aanvaardbaar maakt en wat niet. De keuze van de bewoner lijkt essentieel, en ook de ‘leefkansen’ d ie het risico biedt. Ook de aanwezigheid van expertise, bekwaam personeel en hulpmiddelen heeft een invloed op de beslissing of je een risico aanvaardt. Een doordenkertje tot besluit: de vrijheid van de bewoners te veel beperken ziet deze groep als een reëel en ernstig risico.
