In haar maandelijkse column vertelt Nora Van Meeuwen over lokale thema’s over de grens.
In een artikel over het Gemeentefonds in het septembernummer van Lokaal trok een uitspraak van Wouter Van Dooren mijn bijzondere aandacht: ‘In Denemarken betalen sommige gemeenten zelfs bij voor andere.’ Ik dacht onmiddellijk aan een debatprogramma dat ik begin dit jaar op de Noorse openbare omroep NRK gezien had. Het had de titel ‘Oproer in de gemeenten’. Honderden gemeenten willen een andere verdeling van het geld. Zij eisen dat de rijkste gemeenten een stuk van hun budgetten aan hen afstaan, omdat bij hen scholen vervallen en ziekenhuizen sluiten. Ik was toen nogal onder de indruk, en na dat artikel over het Gemeentefonds heb ik dus nog eens naar dat debat gekeken en wat extra informatie opgesnord.
Even vooraf: ik zal het hier alleen over de inkomsten uit belastingen hebben. Die vormen zowat veertig procent van het lokale budget. Andere bronnen van inkomsten zijn bijvoorbeeld havenactiviteiten en energieproductie. Het is dus niet omdat de inwoners weinig verdienen dat de gemeenten ook arm zijn. En net als bij ons zijn er afzonderlijke fondsen voor onder andere gemeenten op de boerenbuiten en grote steden.
Het programma begon met een straffe uitspraak. Burgemeester Birgitte Gulla Løken van de stad Larvik poneerde dat als de bevolking zou weten hoe oneerlijk de financiën tussen de gemeenten verdeeld zijn, ze onmiddellijk een fakkeltocht zou organiseren. Een fakkeltocht, het klinkt feestelijk, maar in dit unieke land is het zowat de ultieme vorm van protest. Je zult hier niet gauw tractoren de regeringswijk zien blokkeren, nee, de beschaafde Noren geven oneerlijk beleid lik op stuk met een fakkeltocht. En néé, ze steken met hun fakkels de boel niet in de fik. Waarschijnlijk hopen ze de geesten der politici te verlichten.
Ik heb hier niet de ruimte om het hele systeem tot in zijn finesses uit de doeken te doen, maar het komt hierop neer: alle belastinginkomsten die voor de gemeenten bestemd zijn, worden bijeengeteld en daarvan wordt het gemiddelde berekend. Gemeenten die boven dat gemiddelde zitten, mogen zestig procent van het bedrag boven de streep houden, de overige veertig procent komt in een pot die verdeeld wordt over de gemeenten die onder de streep zijn blijven steken. Birgitte Gulla Løken eist een aanscherping van dit systeem, want de verdeelsleutel die in 1986 is ingevoerd, werkt niet meer. 49 gemeenten liggen boven het gemiddelde, 307 eronder. En zelfs na de verdeling is nog niet iedereen gelijk. Oslo eindigt op 116% van het gemiddelde, Larvik nog altijd maar op 94%. ‘Zo erg is het,’ zei ze in het debat, ‘dat wij hebben moeten bekijken of het zorgpersoneel dat met Kerstmis moest werken, wel eten kon krijgen.’ In de secundaire school bladderen de muren af, de gymzaal is in slechte staat, leerlingen zien ertegenop de schooltoiletten te gebruiken, dit heeft allemaal zijn weerslag op de motivatie van de leerlingen en dus op de schoolresultaten en die bepalen dan weer de studieplaatsen die jongeren toegewezen krijgen.
En de problemen zijn overal groot, ook in Eidskog, een gemeente van 6000 inwoners, is er een substantiële verandering nodig en bijvoorbeeld Sarpsborg zit na de verdeling nog 145 miljoen kronen (omgerekend ruim 12 miljoen euro) onder het gemiddelde. Een raadslid uit Bergen, een van de grootste steden van Noorwegen, merkt op dat alles al een pak beter zou gaan als de staat de kosten voor zorg voor zijn rekening zou nemen.
Na dit spervuur van opmerkingen en klachten krijgt Hallstein Bjerke, ‘schepen van Financiën’ van Oslo, het toch op zijn heupen. Hij is die ‘manie’ om alles in de schoenen van Oslo te schuiven echt beu. Oslo hanteert wel grote budgetten en heeft enkele van de rijkste inwoners van het land, maar daarom is het nog geen rijke gemeente. 16% van de jongeren groeit er in armoede op, en toch schuift de stad acht miljard kronen (meer dan 680 miljoen euro) door naar andere gemeenten. En dan nog: veel Oslose voorzieningen dienen ook voor mensen van buiten de stad. 14% van alle bezoekers op de spoeddiensten en een kwart van alle kinderen in de opvang komt uit andere gemeenten, om maar iets te zeggen. Graag gedaan allemaal, maar stop dan alsjeblieft met hen als geldwolven af te schilderen.
Nu weet ik niet hoeveel mensen er naar zo’n tv-debat kijken, maar een fakkeltocht heb ik nog niet zien organiseren. Of toch niet tegen die scheve verhouding. Wel waren er eind september, begin oktober kinderfakkeltochten uit protest tegen de sluiting van scholen. Ik heb er drie door het journaal zien trekken, voor één school in Skarnes, zes in Drammen en nog twee ergens anders. Nu de budgetten voor 2025 worden opgemaakt, moet er bezuinigd worden. Waarop dan wel? Jaja, onderwijs, ouderenzorg en kinderopvang. En cultuur natuurlijk, het ligt zo voor de hand dat ik het zou vergeten. De staat wil en zal wel bijspringen, en er zijn veranderingen in de financiering van gemeenten in voorbereiding. En tja, de staat wil in feite meer doen, maar er kruipt nu ook zoveel in defensie. Ik denk alweer aan die anekdote van die generaal die tegen de dirigent zei dat het logisch was dat op de budgetten voor landsverdediging niet beknibbeld werd. Waarop de dirigent antwoordde: Als de cultuur wegvalt, valt er niets meer te verdedigen. Of zoals ik het op een etalage van een kunstzaakje in Arendal zag staan: Earth without art is just eh. Ik had het niet beter kunnen verzinnen.—
