‘Alle politiek is lokale politiek’

Na acht jaar correspondentschap in de VS strijkt VRT-Amerikakenner Björn Soenens weer neer in België. Zo gedreven als deze man van de wereld Amerika coverde, zo gloedvol praat deze Gentenaar over lokaal beleid: ‘Het lokale is superbelangrijk om de verbinding te doen groeien en de eenzaamheid tegen te gaan.’ Spoiler alert, dit artikel biedt concrete tips voor lokale politici.

‘Wanneer mensen me vragen hoe je een beetje hoop kunt vinden in deze woelige tijden, dan verwijs ik naar de Nederlandse schrijver Tommy Wieringa,’ zegt Björn Soenens, terwijl hij in zijn geliefde Gent een WestVlaams streekbiertje nuttigt en na amper één slok herkend wordt door twee jonge vrouwen die om een selfie vragen. Soenens laat zich niet van de wijs brengen en gaat meteen in verbale galop: ‘Hoop is geen strategie, vindt Wieringa, maar het zijn wel de optimisten die de wereld veranderen. 

En dat optimisme kun je alleen op lokaal niveau vinden. Optimisme, dat komt van het microniveau, dat is contact face to face, dat is menselijke interactie. Dat zijn niet de grote structuren ver weg, geen centralistische bestuursvormen waarvan de mensen zich vervreemd voelen. Het gaat om mijn straat waar ik inspraak over heb. Zoals ik inspraak heb in mijn buurtfeest. Ik ken de mensen uit mijn buurt, ze zijn soms anders dan ik, maar ik kan er een praatje mee slaan. Vandaar dat ik zeg dat het lokale niveau superbelangrijk is om de connectie te doen groeien en de vereenzaming tegen te gaan. Want eenzame mensen kennen elkaar van haar noch pluimen, maar ze staan soms wel met getrokken messen tegenover elkaar.’

Het lokale niveau lijkt inderdaad minder te lijden hebben van de averij van het wantrouwen tegenover het beleid. Mensen herkennen zich meer in lokale structuren. Hoe kun je dat lokale kapitaal naar het hogere niveau tillen? 
‘Het heeft altijd te maken met rechtstreekse connectie. Kijk naar Amerika. Amerika is onafhankelijk geworden van de Britten, de Amerikanen hebben de Verenigde Staten vormgegeven, maar de eerste dertien jaar wérkte het model niet en waarom werkte het niet? Ze hadden geen grondwet, ze hadden geen centrale bank, geen eengemaakt leger, geen gemeenschappelijk beleid. 

Dus hebben ze beslist van de Verenigde Staten een echte federatie te maken. Europa kan daaruit leren en zich veel meer als één opstellen in plaats van als een club van 27 lidstaatjes met onverkozen commissievoorzitters, met een president die geen echte president is en met een vetorecht dat elke lidstaat te pas en te onpas kan inroepen. Eén lidstaat stemt tegen? Oké, niets aan te doen, we beslissen niets. We kunnen niets aan dat veto veranderen.’

Het zijn lokale besturen die in de frontlinie staan in het zoeken naar oplossingen voor de grote crisissen en maatschappelijke uitdagingen: mee eens?
‘Inderdaad, onderwerpen zoals migratie, milieu, tolerantie, dat zijn allemaal thema’s die op het lokale niveau beginnen. Bijvoorbeeld met wantrouwen tegen de migrant, maar níét tegen die ene die in mijn straat woont, want dat is een fijne man. Elk verhaal begint op het lokale niveau. Klimaatbeleid voeren, dat wil zeggen dat je op het lokale niveau begint met afval scheiden, dat impliceert dat je weet wat voor een ravage plastic aanricht in het milieu.

Dat neem je mee naar het hogere niveau. Het is zaak om die connectie met het lokale niveau onderweg niet kwijt te spelen. Daarom ben ik ronduit voorstander van lokale politici die ook op het nationale niveau actief mogen zijn. Zij zijn bij uitstek geschikt om de link te leggen tussen dat lokale en het hogere beleid. Politici moeten verantwoording afleggen aan hun lokale achterban, want anders wordt de democratie aangevoeld als een ver-van-mijnbedshow en niet iets dat helpt in het dagelijkse leven.’

‘In Amerika is dat zo, daar vindt niemand het raar als een politicus het lokale politieke bedrijf combineert met een zitje in Washington. De partijtucht is er veel zwakker dan in België. Amerikaanse politici vertegenwoordigen hun district en daar ligt hun eerste loyaliteit. Als die lokale achterban tegen een bepaalde maatregel is, dan zal de politicus die niet goedkeuren. 

In België wordt zo iemand uit de partij gezet. In Amerika krijgt de lokale politicus een gunst die zijn machtige lokale achterban tevreden moet stellen. Ik ben voorstander van zo’n systeem waar een politicus op beide borden schaakt en de dossiers van de mensen ter sprake brengt in Brussel en Europa. De kiezers vóélen dat hun politicus de lokale dossiers kent. Dat is mijn diepe overtuiging.’

Lokale politici toelaten om ook op het hogere niveau politiek actief te zijn, dat is al één tip. Welke hefbomen kunnen lokale besturen nog hanteren om ook op hogere niveaus aanwezig en beslissend te zijn? 
‘Onderwijs en kennisoverdracht. Je kunt mensen veel beter op lokaal niveau opleiden, hen onderwijzen, hen emanciperen. Dat lukt lokaal beter, omdat ze dan mensen ontmoeten die in hun leefwereld zitten. In dat verband vind ik het jammer dat media over een nationaal politicus schrijven dat hij of zij zich terugtrekt uit het hoger niveau en zich in pakweg Mechelen gaat vestigen. Alsof dat een vernedering zou zijn. Je hoort het van politici zélf: het is veel dankbaarder, veel vervullender om op lokaal niveau beleid te maken en rechtstreeks contact met Marcel of Agnes te hebben. Liever dat dan op sociale media uitgescholden worden door groepen of individuen, anonieme trollen waar de politicus geen enkel zicht op heeft.’

Wat zijn volgens jou de grootste gevaren en uitdagingen voor zowel maatschappij als politiek? 
‘Eén: de oude demonen die maar niet verslagen raken, denk aan de achterstelling van hele groepen mensen. De olifant in de kamer die nooit vermeld wordt, is de ongelijkheid. De kloof tussen wie heeft en wie niet heeft is veel te groot. Vroeger zag je dat wie hard werkte, vier à vijf keer meer verdiende dan iemand die minder hard wroette. Geen probleem daarmee. Eenheidsworst is nergens voor nodig, er mag loon naar werken zijn, maar de ongelijkheid moet een beetje fatsoenlijk blijven en iedereen moet een deftig bestaan kunnen opbouwen. De samenleving van nu is hard geworden. Als je er vandaag uit valt, dan val je er meteen stévig uit. Die schrijnende ongelijkheid zie je op microvlak overal, ook in België met ons sociale vangnet vallen nog steeds velen uit de boot.’

‘Die sociaaleconomische ongelijkheid is het vliegwiel voor veel andere problemen, de woede, de jaloezie, de wrok tegen de elites, die niet goed genoeg gezorgd hebben voor al die mensen die achtergebleven zijn. De elite moet beseffen dat ze daarom zo vaak wordt gehaat: omdat de kloof te groot is geworden. En dat is jammer voor de samenleving, want het impliceert dat niet enkel wie geld heeft gehaat wordt maar ook de expert. Expertise wordt bij de elite gerekend en gehaat. Daardoor hebben volksmenners het terrein vrij om domheid te promoten en mensen voor te liegen voor eigen gewin.’

‘Daarnaast is ook het klimaat een groot probleem, uiteraard. Maar soms heb ik de indruk dat het aan het wegebben is, dat het weggezet wordt als een thema van en voor zeurpieten, en dat is het dus absoluut niet, hè. We hebben een groot probleem, de meteoor stormt op ons af en is nog maar honderd kilometer verwijderd, en wij houden ons stil zoals in de film Don’ t look up (want als je opkijkt sterf je in de film - nvdr.).

‘Drie: de jongeren. Naar hen wordt veel te weinig geluisterd. En vier, daarbij aansluitend: een totaal gebrek aan morele rechtlijnigheid, waardoor jongeren denken: Ik voel me niet meer thuis in deze wereld en ik ben gedegouteerd door de hypocrisie; we moeten moreel zijn over het ene en over het andere mogen we niet eens spreken. Ja, ik verwijs hier naar wat Oekraïne losmaakt in het Westen in vergelijking met wat Gaza maar losmaakt.

We moeten daar niet onnozel over doen: er is in de journalistiek en daarbuiten een “kleurengrens”, wat dan weer een nieuwe dosis woede genereert. Veel van de conflicten vandaag zijn postkoloniale conflicten. Dat blijft maar dooretteren. We moeten ons daar rekenschap van geven en er komaf mee maken. Mijn optimisme zegt: het is gewoon een stuiptrekking van een oude wereld die zal ophouden te bestaan. Of we willen of niet, mede door technologie stevent de wereld af op divers, gekleurd, inclusief. De Afrikanen komen. En wij, oude elites in het Westen, we are done. We moeten ons heruitvinden. En rechten voor minderheden moeten we omarmen, want we zullen zelf een minderheid worden.’ (lacht)

Welke tips geef je mee aan politici? 
‘De tip die ik zou geven, niet alleen aan politici trouwens, ook aan journalisten: omarm complexiteit. Zeg aan de mensen dat het ingewikkeld is, maar leg het dan ook goed uit. Als je bepaalde maatregelen neemt, zeg er dan bij waarom. De mensen kunnen dat aan. Stop met je slogans, stop met denken dat de kiezers niets aankunnen, stop met hen illusies aan te praten, want dan zakken ze diep weg en schep je grote verwachtingen die niet uitkomen, en dan zeggen de mensen “fuck you”. Het is krek hetzelfde als in het gezinsleven. Als je met het gezin op reis wilt, is er discussie over de bestemming, over de route naar die bestemming, over het budget. Dat is in de politiek ook zo: maak keuzes, leg uit waarom je ze maakt en de mensen zullen begrijpen wat je doet en waarom.’

‘Tweede tip: zeg aan de mensen dat democratie van nature morsig is en dat het geen natuurverschijnsel is. Democratie is niet iets wat er altijd al geweest is; vroeger werden we geregeerd door de aristocratie, een dictator, een theocratie. Zorg goed voor die fragiele democratie. Praat met de mensen, probeer ook daadkrachtig te zijn en neem beslissingen, want ook dat is iets wat de mensen vragen en verwachten van bewindslui. De democratie heeft zich intussen zo inspraakgevoelig gemaakt dat er niks meer beweegt, met rapporten allerhande, met een stortvloed aan documenten en na drie jaar nog altijd geen gebouw en geen weg ernaartoe.’ (glimlacht)

Hoe kunnen we interesse voor het politieke bedrijf bij jongeren (opnieuw) aanwakkeren? 
‘Teach your people. Onderwijs. Dat gaat niet met het belerende vingertje in de lucht. Maak dat je media goed zijn, beter dan ze nu zijn. Dat ze minder meehobbelen op al die oppervlakkige tendensen. Dat de media mensen dingen uitleggen, niet op een saaie manier maar zo dat ze meer te weten komen, waardoor ze kritischer kunnen zijn. Dan zullen ze minder snel meegetroond worden door de rattenvangers van Hamelen.’

Kunnen lokale politici de wereld redden? 
‘Lokale politiek kan de wereld redden, jawel. Ik had het al over het belang van én lokale verankering én nationale activiteit. Niet alleen politici maar ook burgers kunnen helpen om de wereld te redden. Neem nu volkstuintjes. Zo’n tuintje maakt dat mensen niet louter vanuit hun appartement op een straatlantaarn zitten te kijken, maar dat ze samenkomen bij een tuintje of een pleintje. Op zulke plaatsen leren mensen elkaar kennen. Publieke ruimtes zijn dus zeker op lokaal vlak bijzonder belangrijk.’

Je hebt acht jaar in een land met een sterke personencultus gewoond en gewerkt. (Soenens onderbreekt: ‘En die neemt nog toe.’) 
Merk je van zo’n personencultus ook hier al sporen? ‘Mensen moeten ophouden met Trump als een uitzonderlijk persoon of politicus te bekijken. Hij is een exponent van een trend. En die is ontstaan uit wat ik in het begin van het gesprek ter sprake bracht over de golf van woede wegens oorlogen die gevoerd zijn om foute redenen, financiële crisissen die afgewenteld zijn op de verkeerde mensen, de maatschappij die dingen beloofde maar niet uitvoerde en ontspoord individualisme. Op die cocktail teren al die autocratische leiders overal ter wereld. Trump valt het meest op omdat hij van een groot land is, van het leidende land wereldwijd, maar de vraag is hoelang nog, nu hij zijn wereldrijk in ijltempo aan het ontmantelen is door geen buitenlandse studenten meer toe te laten of door zijn land letterlijk en figuurlijk te omheinen.’

‘Maar Trump staat niet alleen. Overal zie je vergelijkbare leiders. We hoeven maar naar Europa te kijken. Slovakije, Nederland, Italië. Frankrijk, radicaal rechts in Vlaanderen, Roemenië, Polen, Nigel Farage. De politieke switch naar rechts-extremisme zie je overal. Ook als ze niet (mee)regeren, halen dergelijke partijen tientallen procenten van de stemmen. Dat zijn allemaal geen marginale groepen meer.’

En jijzelf? Je bent teruggekomen naar je stad, Gent. Je praat met zoveel passie over lokale politiek. Wil je zelf de hand aan de ploeg slaan en in de lokale Gentse politiek een rol gaan spelen? 
‘Nee. Ni Dieu, ni maître! Onafhankelijke geest. Waarnemer in de stroomversnelling zal ik blijven!’ —