Aansprakelijkheid verzekerd: mandataris tussen verantwoordelijkheid en weerbaarheid

Lokaal - editie december | 2024 (de toekomst)

Door een aantal sterk gemediatiseerde gerechtelijke procedures tegen gemeentebestuurders leek het in een recent verleden enkele keren alsof de lokale mandataris aangeschoten wild was. Maar zijn of haar positie op het vlak van aansprakelijkheidsvorderingen is er de voorbije jaren wel degelijk op versterkt en verbeterd. Wat zijn of blijven de belangrijkste aandachtspunten? Geert Vandenwijngaert, juridisch expert bij verzekeraar Ethias, maakt bij de start van de nieuwe bestuursperiode een stand van zaken op.

‘De zaak uit 2006 waarbij een burgemeester persoonlijk werd veroordeeld – en na een voorziening in Cassatie uiteindelijk vrijgesproken – voor een verkeersongeval op een kruispunt dat onvoldoende duidelijk of veilig ingericht leek, zal nog bij velen vers in het geheugen liggen. Maar het is gelukkig niet meer zo dat mandatarissen op elk moment beducht moeten zijn voor zulke aanklachten. Het aantal vergelijkbare zaken in verband met verkeersongevallen neemt af, en dat heeft te maken met een juridisch-technisch element dat ondertussen is opgelost. De strafrechtelijke immuniteit van de openbare besturen als rechtspersonen die op dat vlak gold sinds 1999, is door de wetgever in 2018 opgeheven. 

De VVSG heeft daar overigens mee voor gepleit. Die immuniteit had een ongunstig neveneffect voor de mandataris. Omdat de klager in zulke gevallen de gemeente als rechtspersoon niet aansprakelijk kon stellen, had hij op dat moment enkel de mogelijkheid om de burgemeester persoonlijk in de strafzaak te betrekken. Vandaag heeft de schadelijder er in dat type van dossiers geen enkel voordeel bij zich tegen individuele mandatarissen te keren, en zal hij het dan ook veel minder vaak doen. De bewijslast is in dat geval veel zwaarder, je moet immers kunnen aantonen dat de schade te wijten is aan een persoonlijke fout. Vanuit proces-economisch oogpunt is het veel eenvoudiger om de gemeente aan te spreken en van die gemeente, of haar verzekeraar, een schadevergoeding te verkrijgen.’

‘Het is daarmee niet uitgesloten dat mandatarissen persoonlijk onder vuur komen te liggen in rechtszaken. In een groot deel van de gevallen gebeurt dat om de aandacht die dat met zich meebrengt en is er een mediastrategie mee gemoeid. Als mandataris ben je per slot van rekening een publieke figuur. Het algemene advies dat ik altijd aan mandatarissen meegeef, is: wees voorbereid op de mediatieke implicaties van je functie, denk daar ook vooraf over na binnen je bestuur. Word je vervolgd, dan ben je voorpaginanieuws; word je drie jaar later vrijgesproken, dan komt dat in de krant op pagina 33. Hoe stel je je weerbaar op wanneer je in het oog van de storm terechtkomt? Weet in elk geval dat de bescherming van mandatarissen tegen burgerlijke aansprakelijkheidsvorderingen – en dan hebben we het grof gesproken over alle zaken die te maken hebben met schadevergoedingen – goed geregeld is. In het Vlaamse Gewest zijn de lokale besturen verplicht om al hun mandatarissen, van raadslid tot burgemeester, op dat vlak te verzekeren.’

‘Op strafrechtelijk vlak daarentegen – en dan bevinden we ons op het domein van de sancties voor misdrijven zoals die in de strafwet staan omschreven – is er geen bijzondere bescherming, verzekering of immuniteit voor de mandataris. Dat hoeft ook niet te verwonderen, niemand van ons geniet daar een uitzondering. Rij je door het rode licht, dan bega je een strafrechtelijk misdrijf waarvan de sanctie altijd voor jouw rekening is. De bescherming van de mandataris tegen aansprakelijkheidsvorderingen, onder meer door een verplichte aansprakelijkheidsverzekering, heeft in hoofdzaak betrekking op de schadevergoedingen. Het is vooral op het strafrechtelijke vlak dat ze voorzichtig moeten zijn, omdat sancties daar hun politieke carrière in het gedrang kunnen brengen. Zo zijn er de voorbije jaren wel wat zaken geweest waarbij mandatarissen belangenvermenging ten laste werd gelegd. Het huidige Vlaamse regeerakkoord wijdt overigens expliciet aandacht aan een streng toezicht op de integriteit van bestuurders. Als mandataris moet je daarom heel omzichtig omspringen met deelname aan besluitvorming in dossiers die je persoonlijk voordeel zouden kunnen opleveren.’

‘Ook in andere gevallen en nog los van de initiatieven van schadelijders kan het openbaar ministerie, wanneer het dat nodig acht, strafrechtelijke onderzoeken instellen en daarbij eventueel mandatarissen vervolgen. Na een aantal recente ongevallen met omgevallen bomen of afbrekende takken bij stormen in openbare parken loopt er momenteel zo’n onderzoek, en het is natuurlijk schrikken voor een mandataris wanneer hij of zij een uitnodiging krijgt om als betichte gehoord te worden in dat soort zaken. Als er een vermoeden is dat door jouw nalatigheid of onvoorzichtigheid iemand uiteindelijk gewond is geraakt, dan kun je in het strafrecht terechtkomen onder “onvrijwillige slagen en verwondingen”. Het parket zal natuurlijk niet voor elk akkefietje vervolgen. Hier speelt weer de voorzienigheid die ik al aanhaalde. 

Wees je er als mandataris van bewust dat je, ondanks de hoge mate van bescherming die je qua aansprakelijkheid geniet, kunt worden aangesproken op de manier waarop je je functie of verantwoordelijkheid uitoefent. Bij de uitoefening van bevoegdheden zal een preventieve mindset in de toekomst almaar belangrijker worden. Je hoeft geen helderziende te zijn om voor een aantal beleidsdomeinen op problemen en conflictsituaties te anticiperen. Stormen en andere extreme weersomstandigheden, bijvoorbeeld, zullen met de klimaatopwarming in frequentie toenemen en steeds minder als “overmacht” worden bestempeld, waardoor planmatig beheer van groenvoorzieningen essentieel wordt, inclusief preventieve sluitingen van parken en begraafplaatsen, wanneer de weersvoorspellingen dat aangeven.’

‘Mandatarissen moeten in hun lokale beleid bij wijze van spreken de algemene problemen van de wereld incalculeren. Alle maatschappelijke thema’s waarvoor lokale besturen bevoegdheden hebben en mandatarissen beleid voeren, en dat zijn er heel wat, kunnen leiden tot discussies en uiteindelijk aansprakelijkheidsvorderingen. Neem nog ruimtelijke ordening: ruimtelijk beleid dat ingaat tegen iemands belang, daar kunnen juridische twisten van komen. Naarmate door de bouwshift bouwgrond schaarser wordt, slinken ook de mogelijkheden voor verkavelaars en projectontwikkelaars, en dat heeft zijn weerslag op het vergunningenbeleid. 

In sommige procedures die nu in dat verband lopen, zijn ook mandatarissen persoonlijk betrokken, maar dan vooral vanwege de extra druk die de schade-eisers op die manier willen zetten. De mandataris die weet hoe zijn positie op het vlak van aansprakelijkheid is beschermd, kan daar nuchter op reageren. Maar een ingebrekestelling op jouw naam in de bus krijgen, met een bedrag dat in de miljoenen loopt, is hoe dan ook niet aangenaam; die schadevorderingen mogen dan uit de lucht gegrepen zijn, je moet er wel een stevige maag voor hebben.

Het voorzichtigheidsprincipe dat je in je beleid hanteert, geldt overigens ook binnen de eigen organisatie. Veiligheid en welzijn op het werk zijn nog een domein waar aansprakelijkheidsvorderingen in de toekomst kunnen toenemen. Denk aan mogelijke klachten wegens pesten op het werk, seksuele intimidatie enzoverder. Mandatarissen besteden op dat vlak het best voldoende aandacht aan de eigen bestuursstijl, en aan een zorgvuldige omgang met het gemeentepersoneel.’

‘Wat we tot nu toe hebben aangehaald weegt niet op tegen de mooie zaken die je met lokaal beleid kunt verwezenlijken, dat wil ik wel benadrukken. De bescherming van mandatarissen tegen de risico’s die gepaard gaan met het uitoefenen van hun mandaat, is aanzienlijk, laat dat duidelijk zijn. Het boek dat ik hierover heb geschreven, staat natuurlijk vol met juridische cases. Zo’n opsomming kan bestuurders op het eerste gezicht ontmoedigen. Maar besef dat er voor elk van die casussen duizend andere situaties zijn geweest waar geen discussie is gerezen of zaken zijn gebeurd die aanleiding gaven tot aansprakelijkheidsvorderingen. 

En niet elke casus komt courant voor, integendeel, voor sommige gevallen moet je echt jaren in de tijd teruggaan. Vergelijk het met aansprakelijkheid in de medische wereld: voor één blindedarmoperatie die verkeerd is gelopen, verliepen er honderdduizend volkomen probleemloos. Wie een mandataris strafrechtelijk aansprakelijk wil stellen, moet hem of haar nog altijd een persoonlijke fout ten laste kunnen leggen, zoals gezegd is de bewijslast dan veel groter dan bij een schadevordering tegen het bestuur. Voor mandatarissen kan ik daarom enkel nog mijn voornaamste advies herhalen: neem een preventieve mindset aan.’’ —