Inspiratie voor talige spelactiviteiten bij vrijetijdsorganisaties

Lokaal - editie november | 2024

Vrije tijd en spelen zijn officiële kinderrechten. Kinderen en jongeren kunnen zalig opgaan in een activiteit op een speelplein, in de jeugdbeweging, in de buitenschoolse opvang of op weekend- of zomerschool. Opgaan in een activiteit betekent dat ze heerlijk plezier beleven, maar ook dat er leer- en ontwikkelingskansen voor het grijpen liggen. Ook op taalgebied.

Al spelend leren kinderen over natuurlijke materialen wanneer ze een kamp bouwen, ze scherpen hun fantasie aan terwijl ze met poppen spelen. Jongeren oefenen sociale vaardigheden en creativiteit, wanneer ze een opdracht voor elkaar bedenken. Het zijn maar enkele voorbeelden van activiteiten waarin kinderen en jongeren zich kunnen uitleven, en taal kunnen oefenen in een betekenisvolle context, onbewust en als vanzelfsprekend. Ook kinderen die anders weinig spreken, bloeien vaak open tijdens hun spel. Ouders weten hoe belangrijk het is dat hun kinderen de Nederlandse taal beheersen. Ze schrijven ze vaak net daarom in voor een georganiseerd vrijetijdsaanbod in het Nederlands. 

Daarnaast nemen heel wat meertalige kinderen deel aan een weekendschool om hun thuistaal te versterken. Een sterke thuistaal ondersteunt de taalontwikkeling van meertalige kinderen en heeft op die manier ook een positief effect op het Nederlands. De meeste meertalige ouders proberen op een gebalanceerde manier de thuistaal of -talen door te geven, en de Nederlandse taalvaardigheid bij hun kinderen te versterken. 

Praktijkgids taalstimulering in de vrije tijd

Twee onderzoekscentra aan de Karel de Grote Hogeschool (Toekomstgedreven Onderwijs en Pedagogie in Praktijk) werkten in opdracht van het Vlaamse Departement Onderwijs en Vorming een Inspiratiegids Taalstimulering Nederlands buiten de School uit. De gids start van een praktijkgericht kader ‘Taalgericht Spelen’, dat een sterke talige methodiek combineert met doordachte spelbegeleiding en spelcontext. De inspiratiegids biedt een overzicht van laagdrempelige materialen die verantwoordelijken van georganiseerd vrijetijdsaanbod kunnen gebruiken bij het coachen van hun team en bevat 26 activiteitenfiches waarmee kinderbegeleiders, animatoren of monitoren direct aan de slag kunnen.

Tal van vrijetijdsorganisaties en gemeentelijke (jeugd)diensten werkten mee aan de inspiratiegids, door inspirerende praktijken, feedback en ideeën te delen met de onderzoekers. Hierdoor staat de gids dicht bij de realiteit waarin verantwoordelijken, begeleiders, animatoren zich herkennen. Aline Vermersch, die als medewerker van de jeugddienst van Eeklo aan de inspiratiegids meewerkte en nu als taal-  en inburgeringscoach voor de stad werkt, getuigt van de meerwaarde van de gids: ‘De inspiratiegids biedt tips en concrete ideeën om je bestaande vakantie- of jeugdwerking uit te breiden met taalstimulerende activiteiten. Je kunt extra vorming organiseren, je spelfiches aanvullen met aandacht voor taal, activiteiten taalgerichter maken of extra inzetten op gesprekken tussen kinderen. Ook met kleine aanpassingen kun je een grote impact hebben op de taalontwikkeling van kinderen.’

Ook de bibliotheek van Eeklo heeft de inspiratiegids al in gebruik genomen. Kimberly Baeyens vertelt: ‘We gebruikten de activiteitenfiches als leidraad voor onze workshops deze zomer, zoals het Babbelfestijn. De bouwstenen voor taalgericht spelen helpen ons om andere activiteiten kritisch te bekijken en erop te letten dat ze de taalontwikkeling voldoende stimuleren. We blijven deze gids zeker gebruiken.’ 

Taalgericht spelen

Een belangrijke basisgedachte is dat de vrije tijd van kinderen vrij moet blijven, dat hij niet instrumenteel moet worden ingevuld als aanvulling op de school. Kinderen en jongeren worden gestimuleerd om te oefenen, maar niet via schoolse taallessen. Plezier is het hoofddoel, leren is mooi meegenomen. 

Het praktijkgerichte kader van taalgericht spelen, bestaat uit taalsteun, spelcontext en spelbegeleiding. Elk van die domeinen is belangrijk voor een taalgerichte spelactiviteit. 

Om te beginnen taalsteun: taal ontwikkelt op basis van vier elementen, namelijk door veel taal te horen in een rijk taalaanbod, door oefenmogelijkheden, door feedback over taal en door lezen en schrijven. Deze elementen gebruiken als fundament van een activiteit garandeert dat kinderen en jongeren tijdens die activiteit veel met taal bezig zijn.

Een tweede element is de spelcontext: een activiteit of spel is het best goed omkaderd, in een organisatie met ondersteunend beleid voor spelplezier. Vijf elementen zijn daarbij belangrijk: het gegeven dat taal altijd en overal een rol speelt, de positieve omgang met meertaligheid van kinderen, de nood aan inclusie, de fysieke ruimte op een vrijetijdslocatie en de samenwerking met gezinnen. 

En dan nog de spelbegeleiding: kinderen en jongeren hebben tijdens hun vrije tijd recht op ontspanning, rust, autonomie en keuzevrijheid. Dat betekent niet dat begeleiders dan alleen wat toezicht uitoefenen. Zij zijn belangrijk in het versterken van activiteiten en spel door te verbinden met kinderen en jongeren. Door een spel duidelijk uit te leggen zorgen ze er ook voor dat iedereen kan meedoen.

Op elke plek weer een beetje anders

Alle vrijetijdscontexten zijn anders. Lang niet overal gebeurt spelen in een vaste groep. In opvang voor en na school komen kinderen op verschillende tijdstippen binnen en ook in veel vakantie-initiatieven kan de groep van dag tot dag veranderen. Begeleiders moeten dan een aanbod paraat hebben voor een wisselende groep kinderen waarvan de samenstelling onvoorspelbaar is. Andere vrijetijdsactiviteiten verwelkomen wel een vaste groep kinderen op vaste tijdstippen. Sommige activiteiten richten zich sterk op taalstimulering, terwijl andere vooral sport of ontmoeting als doel hebben. Soms brengen taalgerichte organisaties of bibliotheken expertise in. Ook volgen begeleiders bijscholingen of gebruiken ze educatieve pakketten. De regelgeving wijst een steeds grotere rol toe aan lokale overheden in het afstemmen en toegankelijker maken van buitenschoolse opvang en activiteiten van goede kwaliteit.

Bij zomerscholen selecteren leerkrachtenteams kinderen om hun taalontwikkeling Nederlands extra te ondersteunen. Zo ontstaan groepen waarin kinderen een vergelijkbaar niveau voor Nederlands hebben. Andere initiatieven verwelkomen alle kinderen, zodat er binnen de groep een grote verscheidenheid in taalvaardigheid bestaat. Dat maakt het er niet eenvoudiger op. Aline Vermersch vertelt over haar ervaringen: ‘Met de jeugddienst van Eeklo organiseerden we de taal- en spelbubbels parallel met ons speelplein. In de voormiddag organiseerden we een speelse taalstimulerende activiteit voor enkele kinderen  die nog niet zo met het Nederlands weg zijn. In de namiddag sloot onze groep aan bij de gewone speelpleinwerking. Op die manier maak je je bestaande werking toegankelijk voor iedereen. Met de gids kun je dit meteen in je werking inbouwen.’ 

Nederlands in een meertalige context

De meertalige context van deelnemers is een waardevolle bron voor taalontwikkeling. Kinderen leren verschillende talen thuis, op school en in andere omgevingen. Als begeleider kun je hun thuistaal inzetten om het Nederlands te verduidelijken, bijvoorbeeld door af en toe in een andere taal te communiceren als iedereen die begrijpt. Non-verbale communicatie kan ook helpen, maar let op culturele verschillen. Meertalige liedjes, verhalen en spelletjes vinden hier hun plaats en houden de deelnemers gemotiveerd, en waardering van de begeleiders voor de thuistalen stimuleert hun cognitieve ontwikkeling. 

Ook José Manuel Gonzalez, diensthoofd Diversiteit van Diest, deelt zijn ervaringen graag. Hij organiseert al jarenlang verschillende taalgerichte projecten die aansluiten bij de principes van taalgericht spelen uit de gids. ‘De inspiratiegids helpt ons om ons beleid verder vorm te geven, met extra aandacht voor meertaligheid. Hoewel de klemtoon vaak ligt op het aanleren van Nederlands, is de rol van thuistalen in onze projecten van groot belang. Een goed ontwikkelde thuistaal kan namelijk de verwerving van het Nederlands versterken. Zo overwegen we in ons Taalbad-project ouders actiever te betrekken bij de taalontwikkeling van hun kinderen. We denken bijvoorbeeld aan sessies waarin zowel het Nederlands als de thuistaal een waardige plaats krijgen,’  getuigt hij.

Nog meer diversiteit

Naast de diversiteit aan vrijetijdscontexten is er ook diversiteit in en tussen begeleidersteams. Veel begeleiders zijn vrijwilligers of kortgeschoolde mensen zonder talige vakken in hun opleiding. Medewerkers van taalgerichte organisaties zijn dan weer taalprofessionals. Sommige begeleiders hebben veel ervaring in vrijetijdsbegeleiding, terwijl andere uit een gestructureerde onderwijsomgeving komen. Sommige begeleiders zijn vragende partij om sterk uitgewerkte instructies van activiteiten te volgen, terwijl andere zich daardoor beperkt voelen in hun creativiteit. Begeleidingsteams in de vrijetijdscontext kennen een groot verloop. Dat maakt het niet evident om ervaring en expertise vast te houden en te laten groeien. Dit aspect uit de gids is herkenbaar,  vertelt José Manuel Gonzalez: ‘Vrijwilligers en begeleiders ondersteunen we met gerichte training en samenwerking. Door hun diverse achtergronden en opleidingsniveaus staan ze soms voor moeilijke kwesties. We vangen dit op door trainingen te organiseren en door nieuwe vrijwilligers te koppelen aan ervaren begeleiders. Daarnaast werken we samen met vrijwilligers uit verschillende gemeenschappen in Diest, wat een lerend netwerk creëert en continuïteit binnen de begeleidingsteams waarborgt. In projecten zoals Boekenstoet en Bib-babbels bieden we trainingen aan waarin vrijwilligers leren hoe ze taalstimulering kunnen integreren in voorleessessies en andere activiteiten. Hoewel er veel diversiteit bestaat in vrijetijdscontexten en begeleiders, kan de inspiratiegids taalstimulering inzichten bieden die in heel wat omstandigheden inspirerend kunnen zijn.’ 

Daar is Aline Vermersch het volmondig mee eens en ze besluit: ‘De gids toont dat taalstimulerend aanbod organiseren niet moeilijk of veel hoeft te zijn. Het zit hem in de kleine dingen: gepaste vorming, je speluitleg onder de loep nemen, de omgeving talig inrichten… Iedere dienst kan daar werk van maken, want uiteindelijk heeft elk kind baat bij een taalrijke omgeving.’ —