Geweld tegen vrouwelijke politici is een democratisch probleem

Seksistische opmerkingen, haatberichten op sociale media, subtiele uitsluiting tijdens vergaderingen. Vrouwelijke politici krijgen nog altijd disproportioneel vaak te maken met geweld en intimidatie. Onderzoeker Anne Van Bavel (VUB) sprak met tientallen vrouwelijke politici over hun ervaringen. ‘Het gaat niet alleen over individueel welzijn. Dit raakt aan de kwaliteit van onze democratie.’

Het doctoraatsonderzoek van Anne Van Bavel gaat over geweld tegen politici, vrouwen en mannen, in de breedste zin van het woord. Het kijkt dus verder dan fysiek geweld. Ook verbaal, psychologisch, seksueel en online geweld vallen binnen de gehanteerde definitie. Het doel is te begrijpen hoe vaak politici met dit soort situaties geconfronteerd worden, wat de verschillen tussen vrouwen en mannen zijn, en vooral wat de impact ervan is op hun politieke werk.

‘Toen ik vier jaar geleden begon, was er in België nauwelijks onderzoek naar gedaan, terwijl het thema in buurlanden als Nederland en Zweden al veel aandacht kreeg,’ begint Anne Van Bavel. ‘De mediaberichten over Sigrid Kaag of vrouwelijke Britse parlementariërs bijvoorbeeld maakten veel los. In België verschenen af en toe getuigenissen van vrouwelijke politici in de pers, maar systematisch onderzoek ontbrak. Ondertussen zien we dat ook hier het bewustzijn groeit, en dat er meer stemmen opgaan om eindelijk iets aan het probleem te doen.’

Wat zijn de belangrijkste bevindingen? 
‘Uit de interviews met vrouwelijke politici kwamen drie duidelijke mechanismen naar voren die het functioneren van vrouwen in de politiek belemmeren. Het eerste mechanisme is dat seksistisch gedrag een vijandige werkomgeving creëert. Formeel is er gelijkheid: mannen en vrouwen hebben gelijke politieke rechten en het aandeel vrouwelijke verkozenen is de voorbije jaren gestegen. Maar informeel is er nog veel seksisme. Denk aan opmerkingen over het uiterlijk, seksueel getinte grapjes of het feit dat jonge politica’s met “meisje” worden aangesproken. 

Deze situaties creëren niet alleen ongemak, ze ondermijnen ook het professionele gezag van vrouwen. Vrouwen worden beperkt tot hun uiterlijk of vrouw-zijn, en voelen dat ze zich voortdurend moeten bewijzen, als ze ernstig genomen willen worden. Dat gevoel werd in bijna elk gesprek vermeld.’

‘Het tweede mechanisme gaat over wat we “silencing” noemen: vrouwen worden op allerlei manieren minder gehoord. Op de werkvloer gebeurt dat doordat ze vaker onderbroken of genegeerd worden. Ze brengen een idee aan in een vergadering, er komt geen reactie, en tien minuten later herhaalt een man het, waarna er wél op geapplaudisseerd wordt. Online zien we een andere vorm van silencing: vrouwelijke politici krijgen even veel haat als mannelijke collega’s, maar de inhoud verschilt. 

Bij mannen is de kritiek vaker inhoudelijk. Bij vrouwen gaat het over hun stem, hun lichaam, hun karakter. Zelfs als ze posten over hun beleid, komen er vooral reacties over hun uiterlijk of vrouw-zijn, waardoor de aandacht daarnaartoe verschuift. Dat leidt tot zelfcensuur. Veel vrouwen trekken zich deels terug van sociale media, posten minder.’

‘Het derde mechanisme is dat dit geweld het politieke werk rechtstreeks belemmert. Het vergt enorm veel mentale energie. Politici besteden tijd aan het managen van reacties, het inschatten van risico’s, het zoeken naar woorden die de minste weerstand oproepen. Sommigen vermijden bepaalde evenementen of publieke optredens. Anderen overwegen om te stoppen. De haat blijft ook niet beperkt tot de kantooruren: berichten komen binnen wanneer ze thuiskomen, in bed liggen, of bij hun gezin zijn. En als hun kinderen of partner dan ook nog geviseerd worden, trekken velen de grens. “Wij hebben hiervoor gekozen, maar onze familie niet,” was een veelgehoorde uitspraak. Voor vrouwen met migratieachtergrond is het geweld vaak nog intenser. Daar komen racisme en seksisme samen. Dat intersectionele aspect is heel belangrijk om mee te nemen.’

Merkte je in je onderzoek dat dit vrouwen ook effectief uit de politiek duwt? 
‘Ja, maar meestal is het geweld niet de enige reden. Deze vrouwen zijn vaak enorm geëngageerd. Maar het is de optelsom die weegt: een veeleisend mandaat, weinig steun, veel avondwerk, zeker op lokaal niveau, gecombineerd met seksisme en online haat, dat is zwaar. Vooral als je daarbovenop ook zorgtaken hebt, zoals veel vrouwen.’ ‘Wat veel vrouwen aangaven, is dat ze het werk met hart en ziel doen, maar zich geen carrière van twintig jaar meer kunnen voorstellen. Sommigen besluiten: “Ik doe dit nog één legislatuur en dan is het genoeg.” Dat zijn gemotiveerde vrouwen die afhaken, niet omdat ze het niet kunnen, maar omdat het structureel te veel vraagt.’

Zijn er effecten op de instroom van nieuwe politici? ‘Zeker. Veel respondenten spraken hun bezorgdheid uit over de volgende generatie. Ze zien jongeren afhaken nog voor ze begonnen zijn. Lijsten raken moeilijk gevuld, en vooral jonge vrouwen willen zich niet blootstellen aan die toxische omgeving. Het feit dat online geweld zo zichtbaar is — iedereen kan die haatreacties meelezen — maakt de drempel extra hoog. Vrouwen met een migratieachtergrond gaven bovendien aan dat het seksisme tegenover hen vaak nog explicieter en hardnekkiger is. Die combinatie van racistische én seksistische reacties maakt dat zij zich nog minder veilig voelen in de politieke arena.’

‘We plannen nu vervolgonderzoek naar hoe politiek geïnteresseerde jongeren omgaan met dat geweld. In welke mate beïnvloedt dat hun ambitie? We vermoeden dat vooral jongeren met een migratieachtergrond of uit minderheidsgroepen extra obstakels ervaren, maar dat willen we nu meten.

Zijn er bepaalde onderwerpen die meer haat uitlokken dan andere? 
‘Ja. Thema’s zoals gendergelijkheid, seksuele diversiteit, racisme en migratie roepen veel weerstand op. Politici die zich hierover uitspreken — man of vrouw — krijgen disproportioneel veel negatieve reacties. Maar bij vrouwen komt die kritiek vaker in seksistische of persoonlijke vorm. Ook dat heeft gevolgen: sommige thema’s verdwijnen van de agenda omdat politici ze vermijden. Dat is een verlies voor het publieke debat.’

Hoe kunnen collega’s en partijen bijdragen aan een veiligere politieke omgeving? 
‘Met solidariteit. Vrouwen voelen zich sterker, wanneer collega’s, en zeker ook mannelijke collega’s, het voor hen opnemen. Want als alleen vrouwen reageren, riskeren ze extra haat. Als mannen dat doen, verandert het gesprek. Dan wordt het een gedeeld signaal dat bepaald gedrag niet getolereerd wordt. We merkten ook dat reacties over partijgrenzen heen heel veel betekenen. En dat dit begint te groeien, geeft hoop.

Welke beleidsmaatregelen zijn volgens jou noodzakelijk om seksisme in de politiek structureel te bestrijden? 
‘Genderquota hebben hun nut bewezen. Ze maken vrouwen zichtbaarder in de politiek en dragen bij tot normalisering. Tegelijk zien we dat ze in sommige landen ook weerstand uitlokken. Mensen beweren dan dat vrouwen hun plek niet verdiend hebben, en dat voedt het seksisme opnieuw. Quota zijn dus belangrijk, maar ze lossen het probleem niet op.’ 

‘In sommige Latijns-Amerikaanse landen bestaan er specifieke wetten tegen geweld op vrouwen in de politiek. Maar zonder breed gedragen cultuurverandering blijven die vaak dode letter. We hebben ook op Europees niveau strengere richtlijnen nodig over haatspraak op sociale media. Veel politici voelen zich daar totaal niet beschermd.’ 

‘Ten slotte is er heel veel sensibilisering nodig, ook binnen partijen en bij collega-politici. De meeste vrouwen zijn geen voorstander van extra veiligheidsmaatregelen (zoals meer bewaking). Erkenning vinden ze wel belangrijk. En een werkomgeving waarin seksisme niet geminimaliseerd wordt, maar onder woorden gebracht en aangepakt.’

Welke rol kunnen lokale besturen opnemen? 
‘Een grote rol! Lokale mandatarissen staan dicht bij burgers en zijn daardoor vaak de eersten die met haat geconfronteerd worden. Ze hebben ook niet altijd een communicatieadviseur of omkadering. Besturen kunnen zorgen voor duidelijke gedragscodes, aanspreekpunten of vertrouwenspersonen, maar ook voor beleid betreffende online haat. Wat tolereer je wel en niet op je socialemediakanalen? Hoe spreek je burgers en collega’s daarop aan?’

‘Een belangrijk knelpunt is het melden. Politici weten vaak niet waar ze terecht kunnen, of voelen zich niet veilig om agressie te melden binnen hun partij. Dat maakt de drempel hoog. Als we dit ernstig nemen, moeten we veilige, toegankelijke structuren uitwerken. Net zoals bij grensoverschrijdend gedrag op andere werkvloeren.’

Wat valt je op in de evolutie van de afgelopen jaren? 
‘Er is meer bewustzijn dan vier jaar geleden. Politici, middenveldorganisaties en onderzoekers beginnen elkaar te vinden. Er zijn lokale besturen en partijen die het thema ernstig nemen. Tegelijk zie je ook tegenbewegingen: jongeren die conservatiever worden wat betreft gender, extreemrechtse retoriek die online haat legitimeert. We zitten op een kantelmoment. De richting die we uitgaan, hangt af van hoe actief we dit samen blijven benoemen en bestrijden. Want uiteindelijk gaat het niet alleen over vrouwen, maar over iedereen die afwijkt van de dominante norm: vrouwen met een migratieachtergrond, LGBTI+-politici, jongeren. Wie het debat wil verrijken met andere stemmen, krijgt vaker weerstand. Het gaat over de vraag wie gehoord wordt en wie niet.’