Kwartaalblik lokale financiën

Elk kwartaal analyseren Jan Leroy, senior expert in data en analyse, en Ben Gilot, stafmedewerker financiën, de meest opmerkelijke bewegingen in de Vlaamse lokale financiën van de afgelopen 12 maanden.

Inhoud van deze pagina

Belangrijke informatie bij het lezen

Kwartaalblik met gegevens tot en met het eerste kwartaal van 2025.

Bron

De gegevens komen van het Agentschap Binnenlands Bestuur (ABB). 

Besturen in de analyse

De data in FinFlash hebben betrekking op de Vlaamse gemeenten (incl. districten) en OCMW’s, dus zonder andere lokale entiteiten zoals autonome gemeentebedrijven of welzijnsverenigingen. De 285 Vlaamse gemeenten en OCMW’s en tien Antwerpse districten moeten elk kwartaal hun transacties digitaal doorgeven aan ABB. Ze doen dat ook bijna allemaal. De laagste score (met ‘maar’ 98,7% dekking door het ontbreken van acht besturen), was er voor het tweede kwartaal van 2020. Anders ging het telkens om 99% of meer. De VVSG beschikt niet over kwartaalgegevens per bestuur.

Glijdende som van vier kwartalen

We gebruiken glijdende data op jaarbasis, met telkens de som van de laatste vier kwartalen. De opeenvolgende gegevens overlappen elkaar dus voor 75%. Concreet bevatten de cijfers 2024 Q4 de som van de gegevens de vier kwartalen van 2024. De bedragen van 2025 Q1 bestaan uit die van de laatste drie kwartalen van 2024 en het eerste kwartaal van 2025. Met dit glijdende totaal vermijden we schommelingen door toevallige verschuivingen van verrichtingen tussen de kwartalen en brengen we elk kwartaal bedragen die een jaarcijfer benaderen.

Transacties, geen balans- of sectorale gegevens

De door Europa opgelegde kwartaalrapportering door lokale besturen bevat alleen transacties: verrichtingen die leiden tot een uitgaande of inkomende geldstroom. Het gaat dus niet om afschrijvingen of om balansgegevens zoals liquiditeiten of schulden. Die data zijn alleen beschikbaar via de jaarrekeningen. Ook het beleidsdomein of -veld (bv. cultuur, milieu, kinderopvang, …) hebben we niet.

Vier kwartalen ≠ één jaar

De gegevens van vier kwartalen benaderen de jaarcijfers, maar vallen er niet mee samen. De definitieve jaarafsluiting is eind januari, het moment waarop besturen de gegevens over het vierde kwartaal van het vorige jaar insturen, nog niet gedaan. Daardoor zijn de kwartaalgegevens onvolledig. De verschillen met de jaarrekening zijn het grootst bij de minder frequente verrichtingen en het kleinst bij de grotere stromen. Concreet zien we voor de jaren 2020-2023 volgende verhoudingen tussen de kwartaalgegevens en de jaarrekeningen:

Ontvangsten: 92,4% Uitgaven: 95,9%
Exploitatie: 93,6% Exploitatie: 97,1%
Investeringen: 82,3% Investeringen: 92,7%
Financiering: 81,4% Financiering: 88,0%

Saldi

Het exploitatiesaldo (het verschil tussen de exploitatie-ontvangsten en -uitgaven) is een belangrijke financieringsbron voor de investeringen. De hoge inflatie van 2021-2022 deed de uitgaven sneller en eerder stijgen dan de ontvangsten, waardoor het exploitatiesaldo fors terugviel. Sinds begin 2023 kennen de ontvangsten een inhaalbeweging, o.a. door de indexering van de kadastrale inkomens voor de berekening van de onroerende voorheffing. Voor 2023 is er daarnaast het effect van de uitzonderlijke en eenmalige ontvangsten uit de aanvullende personenbelasting (zie verder). De gevolgen van al deze elementen doofden tot halfweg 2024 langzaam uit, maar vanaf de tweede helft van 2024 is er opnieuw een sterke inkomstentoename, vooral uit opcentiemen onroerende voorheffing.

Ondertussen lijkt het exploitatiesaldo terug te keren naar het niveau van het begin van de beschouwde periode.

Door van het exploitatiesaldo de netto-periodieke aflossingen af te trekken, komen we bij de autofinancieringsmarge (AFM). Die AFM is een belangrijke graadmeter (en norm) voor het structurele financiële evenwicht(opent nieuw venster). De netto-periodieke aflossingen variëren weinig, waardoor het in 2022 sterk dalende exploitatiesaldo een direct negatief effect had op de AFM. Het stevige herstel daarna (en het effect van de eenmalige bonus uit de aanvullende personenbelasting), duwt de AFM weer opwaarts. 

Investeringen

Lokale besturen blijven investeren in materieel vaste activa zoals wegen, rioleringen, gebouwen, enz., met een voortdurend stijgende grafiek tot gevolg. Die groei is mede het gevolg van de inflatie, die investeringen fors duurder heeft gemaakt. Extra euro’s zijn dus niet noodzakelijk zichtbaar in bijkomende realisaties. In elk geval blijven de lokale investeringsuitgaven tot eind 2024 flink stijgen. Vanaf 2025 zien we een (verwachte) knik in de curve, niet verwonderlijk voor het eerste jaar van een nieuwe legislatuur. Besturen zijn immers nog volop bezig met de opmaak van het nieuwe meerjarenplan.

Schulden en rente-uitgaven

Tot 2022 Q2 losten de gemeenten en OCMW’s meer leningen af dan ze er bijkomend aangingen, wat de uitstaande schulden deed dalen (grijze balken). Vanaf 2022 Q4 is dat gekeerd en stijgen de uitstaande schulden. Daarna viel die groei tijdelijk stil, om de laatste kwartalen terug te keren. De laatste periode is het volume van de investeringen zo groot, dat de benodigde bedragen onmogelijk allemaal uit de autofinanciering via het exploitatiesaldo kunnen gehaald worden.

De wat hogere schulden gecombineerd met een rentestijging leidt tot een (beperkte) toename van de lokale intrestuitgaven, zowel in euro als in procent van de totale exploitatie-uitgaven. Deze kleine stijging komt er na een jarenlange daling en lijkt intussen weer stilgevallen.

Personeelsuitgaven

De personeelsuitgaven ondergaan uiteraard in sterke mate de gevolgen van de talrijke indexeringen van de voorbije jaren. Terwijl hun aandeel in de totale exploitatie-uitgaven lang een dalende trend toonde, is er sinds 2023 sprake van een stijging met 1 tot 1,5 procentpunt. Die lijkt nu wel te zijn stilgevallen.

Daarnaast speelt een andere belangrijke trend: de vervanging van statutairen door contractanten. De uitgaven voor bezoldigingen (zonder werkgeversbijdragen) voor statutairen uitgedrukt in euro dalen licht en blijven duidelijk onder de lijn met de geïndexeerde uitgaven van 2020 Q4. Het omgekeerde zien we bij bezoldigingen voor contractanten, die een stuk sneller stijgen dan wat puur op basis van de inflatie verwacht zou kunnen worden. Terwijl de uitgaven voor bezoldigingen van contractanten in 2020 Q4 nog 1,59 keer die van de statutairen bedroegen, is die verhouding in 2025 Q1 al gestegen naar 2,40.

De toename van het aantal contractanten gaat in de Vlaamse gemeenten en OCMW’s gepaard met de opbouw van een tweede pensioenpijler voor deze groep personeel. Op jaarbasis gaan deze uitgaven richting de 100 miljoen euro. De stijging is te wijten aan drie elkaar versterkende factoren: meer contractanten (grotendeels ter vervanging van statutairen), met gemiddeld hogere lonen (vroeger zaten contractanten vooral in de personeelsgroepen D en E) en een hoger bijdragepercentage. Dat laatste zit intussen gemiddeld boven de 3% (rechteras van de grafiek). De schommelingen in deze grafiek hebben vooral te maken met de overgang van veel besturen van de groepsverzekering bij Belfius en Ethias (tot eind 2021) naar (vooral) het pensioenfonds OFP Prolocus vanaf 2022. 

OCMW-hulpverlening
 

De OCMW-uitgaven voor individuele hulpverlening (leefloon en andere) zijn sinds begin 2022 sterk gestegen: van 600 naar bijna 970 miljoen euro per jaar. Dat heeft veel te maken met de toestroom van vluchtelingen uit Oekraïne en het hoger aantal mensen dat op het OCMW een beroep doet sinds het uitbreken van de energiecrisis. Ook in verhouding tot de totale lokale exploitatie-uitgaven stellen we een toename vast van ongeveer 5,4 naar 6,6%. Een groot deel van deze extra uitgaven krijgen de OCMW’s terugbetaald van de federale overheid. 

Energie-uitgaven

De torenhoge inflatie die we in 2021 en 2022 hebben gekend, werd vooral aangevuurd door de energieprijzen. Dat hebben ook de lokale besturen duidelijk ondervonden, met op enkele maanden tijd energie-uitgaven die in euro en in procent van de exploitatie-uitgaven ongeveer verdubbelden. Intussen keerden we terug naar meer normale niveaus. 

Ontvangsten aanvullende personenbelasting

Wat gemeenten op jaarbasis ontvangen uit de aanvullende personenbelasting (APB) is afhankelijk van de op het grondgebied verdiende belastbare inkomsten, het belastingregime van de federale en de regionale overheid, het gemeentelijke APB-tarief én het ritme waarin de aanslagen worden gevestigd. Door een boekhoudkundige ingreep bij de FOD Financiën kregen de gemeenten in 2023 de inkohieringen van twee maanden meer dan normaal doorgestort, wat tot een eenmalige extra ontvangst leidde. Dat is duidelijk zichtbaar in de grafiek, met ook de vaststelling dat het effect ervan stilaan weer wegebt en de APB-ontvangsten naar een ‘normaal’ niveau terugkeren.

Ontvangsten onroerende voorheffing

Tariefwijzigingen bij de gemeenten zijn er nauwelijks. De vrijwel permanente stijging van de ontvangsten uit de opcentiemen onroerende voorheffing is vooral het gevolg van een hoger belastbaar volume (meer gebouwen) en van de jaarlijkse indexering van de kadastrale inkomens. Deze indexering was in 2023 en 2024 hoger door de sterke inflatie.

Financiële ontvangsten

Lokale besturen hebben ook financiële inkomsten. De belangrijkste komen van dividenden uit participaties, bv. in de energiesector. Die dividenden vertonen al jaren een dalend verloop, zowel in bedragen als qua aandeel in de exploitatie-ontvangsten. De laatste kwartalen zien we enige stabilisatie. Voor de periode 2022-2026 kent de Vlaamse overheid de gemeenten wel een bedrag(opent nieuw venster) toe dat deze minderontvangsten deels compenseert.

De verklaring van de plotse stijging vanaf 2024 Q4 ligt in een reeks aandelentransacties binnen de elektriciteitssector. Daarbij kreeg een deel van de gemeenten van hun netbeheerder een dividend uitgekeerd onder de vorm van een vordering op een holding zoals NUHMA. Die vordering was het gevolg van de verkoop van aandelen Publi-T door die netbeheerder aan die holding. Diezelfde vordering brachten de gemeenten vervolgens in bij die holding in ruil voor nieuwe aandelen. De hele transactie leidde bij de betrokken gemeenten niet tot extra kasstromen, maar er ontstonden wel dividendontvangsten enerzijds en uitgaven voor de investering in nieuwe financiële activa anderzijds. De extra dividenden zijn dus geen structureel gegeven.

Dat de marktrente de laatste jaren is gestegen, blijkt duidelijk uit de evolutie van de rente-inkomsten op (vooral kortlopende) beleggingen. In verhouding tot de totale exploitatie-ontvangsten blijft het aandeel ervan echter marginaal. Bovendien lijkt de stijging (voorlopig?) voorbij.

Vorige edities

Delen

Experts

  • Jan
    Leroy
    Senior expert data en analyse
  • Ben
    Gilot
    Stafmedewerker financiën

Meer info over deze kennispagina?

Contacteer ons

Praktijkvoorbeelden

Kennispagina's

Alle kennispagina's

  • Circulair beleid stap voor stap in je meerjarenplan

    Steeds meer gemeenten zetten in op een circulaire economie, maar hoe veranker je dit structureel in je beleid? Dit stappenplan helpt je om circulariteit te integreren in de Beleids- en Beheerscyclus (BBC). Van omgevingsanalyse tot meerjarenplanning: ontdek hoe je circulaire principes concreet toepast en je gemeente klaarmaakt voor de toekomst.

    Circulaire economie
    Financiën

  • SDG's in je beleid

    Gebruik de duurzame ontwikkelingsdoelstellingen of Sustainable Development Goals (SDG’s) als nuttige leidraad om lokaal beleid te verduurzamen. Ontdek tools en methodieken voor elke stap in het beleidsproces. Verken goede praktijken met de SDG’s als uitgangspunt of als inspirerend kader om doelstellingen en prioriteiten te bepalen, projecten te verduurzamen of de resultaten van je lokaal beleid te monitoren. Interesse in een infosessie of workshop op maat? Wij komen graag bij je langs.

    Duurzame ontwikkelingsdoelen (SDG's)
    Samenwerking
    Financiën

  • Je overheidsopdracht voorbereiden

    Een goede voorbereiding van je overheidsopdracht is nodig. Dat maakt het voor jou als aanbesteder mogelijk de behoeftes van de organisatie te bepalen. Wat heeft de organisatie exact nodig? Hoeveel zal dat kosten? Is dat wat het bestuur nodig heeft al verkrijgbaar op de markt? Neem dit alles mee in de plaatsingsprocedure en stel je opdrachtdocumenten grondig op zodat je zo veel mogelijk offertes ontvangt.

    Financiën

  • Maatschappelijke uitdagingen en ontwikkelingen

    In een tijdperk van voortdurende verandering staan Vlaamse lokale besturen voor een reeks complexe uitdagingen die de kern van hun gemeenschappen raken. Dit overzicht biedt een diepgaande blik op maatschappelijke uitdagingen die de toekomst van onze samenleving vormgeven en dient ook als een waardevolle inspiratiebron voor lokale besturen die hun omgevingsanalyse willen versterken.

    Financiën
    Duurzame ontwikkelingsdoelen (SDG's)

  • Beleids- en beheerscyclus

    De beleids- en beheerscyclus (BBC) is het instrument voor het plannen, uitvoeren en evalueren van het beleid van de Vlaamse lokale besturen. Dit systeem, dat van toepassing is op gemeenten, OCMW’s, autonome gemeentebedrijven en welzijnsverenigingen, heeft een wettelijke basis en is ingebed in een internationaal kader.

    Financiën

  • Lokale financiën

    Gemeenten en OCMW’s kennen uiteenlopende ontvangsten en uitgaven. Hier bekijken we ze via een economische invalshoek aan de hand van de jaarrekeningen 2022.

    Financiën

  • Overheidsopdrachten: plaatsing, gunning en sluiting

    De voorbereiding van je overheidsopdracht is afgerond, nu is het tijd om je opdracht in de markt te zetten. Je krijgt de offertes binnen en gaat over tot de gunning. In dit onderdeel kom je meer te weten over de plaatsingsprocedure, de gunning en de sluiting van het contract en de rechtsbescherming die de inschrijvers genieten.

    Financiën

  • Overheidsopdrachten: definities en uitgangspunten

    Lokale besturen zijn gebonden aan bijzondere regels wanneer ze goederen of diensten aankopen of werken laten uitvoeren. Deze pagina bevat de grote lijnen van de regelgeving die geldt voor lokale besturen en de algemene beginselen die voor overheidsopdrachten gelden.

    Financiën

  • De belasting op de toegevoegde waarde

    Lokale besturen zijn in bepaalde gevallen wel en in andere gevallen dan weer niet belastingplichtig in de zin van de btw-wetgeving. Dat is niet alleen afhankelijk van welke rechtspersoonlijkheid het bestuur aanneemt. Ook de omzet en de aard van de handelingen spelen daarbij een belangrijke rol.

    Financiën

  • Het Gemeentefonds

    Het Gemeentefonds is één van de belangrijkste inkomstenbronnen voor de lokale besturen: ongeveer één vijfde van de inkomsten van de lokale besturen vloeit voort uit deze Vlaamse financiering. Het fonds wordt onder de gemeenten verdeeld op basis van verscheidene maatstaven. Voor de besteding ervan is het lokale bestuur ongebonden; ze kan naar eigen inzicht deze financiële middelen aanwenden.

    Financiën

  • Leningen

    Lokale besturen gaan in functie van hun thesauriebehoefte leningen aan. Ze kunnen daarvoor gebruik maken van het typecontract leningen.

    Financiën

  • Bevoegdheidsregels in overheidsopdrachten

    Deze pagina biedt een overzicht van de delegatiemogelijkheden, zoals beschreven in het Decreet over het Lokaal Bestuur, met betrekking tot de door het gemeente- en OCMW-bestuur opgestarte overheidsopdrachten. Hoewel de delegatiemogelijkheden vergelijkbaar zijn, bespreken we ze hier afzonderlijk. De raden spelen een centrale rol, maar delegeren bevoegdheden onder strikte voorwaarden.

    Financiën