Extremisme: Iedereen kan van gedachte veranderen, ook extreemrechtse jongeren

Ooit was Robert Örell een rechtsextremist die zich met volharding voorbereidde op een gewelddadige revolutie, maar zijn ogen gingen open toen hij soldaat werd en heel andere vrienden kreeg. Ondertussen heeft hij al twintig jaar het rechts-extremisme vaarwel gezegd. Hij werd directeur van een Zweedse exit-organisatie en is nu consultant voor de Europese Unie over de omgang met rechts-extremisme. Robert Örell weet als geen ander hoe kwetsbare jongeren die op zoek zijn naar zingeving en die ergens bij willen horen, zich aangesproken kunnen voelen tot rechts-extremisme.

Zelf werd hij van school gestuurd en voelde hij zich nergens thuis. ‘Oudere adolescenten bouwen met zulke jongere adolescenten nauwe, zeer vertrouwenwekkende relaties op. Ze spelen voor gids en hebben hapklare, makkelijk verteerbare antwoorden op de moeilijke vragen waarmee je als adolescent worstelt. Aan die jongeren die niet weten waar ze naartoe willen, geven zij de richting aan, zij zeggen hoe je de wereld kunt begrijpen.

Dat is het verschil met andere jongerenbewegingen of sportclubs, ze bieden wel een antwoord op de plaats die jongeren zoeken in de wereld. Mensen die uit zo’n extreemrechts milieu zijn gestapt, vinden de buitenwereld vol onzekerheid, in het rechts-extreme milieu is alles duidelijk, afgebakend, veilig. Ze voelen er zich door liefde omringd, iemand vergeleek het zelfs met een huwelijksreis, een ander sprak over een liefdesbombardement. Ze vinden er een eigen identiteit, zingeving.’

In de jaren tachtig bestond extreemrechts vooral uit skinheads en neonazi’s die veel dronken en straatgevechten hielden, maar nu zie je heel andere groepen die zich als extreemrechts uiten. ‘Extreemrechts heeft begrepen dat ze als skinheads geen grote groepen mensen overtuigen,’ zegt Örell. ‘De laatste tien jaar duikt overal in Europa de identitaire beweging op. Ze houden er andere strategieën, een andere ideologie op na dan de skinheads of neonazi’s.

Al stappen er onder dezelfde vlag verschillende groepen op, ze willen allemaal veel meer mensen aanspreken en mobiliseren om in de toekomst de samenleving omver te gooien. Ze zijn heel innovatief in het bereiken van de jongeren en mobiliseren nu vooral online.’ Volgens Örell vormen deze coronatijden de ideale conditie voor extreemrechts om te opereren. ‘Er heerst veel onzekerheid, veel angst ook en veel mensen zijn sociaal geïsoleerd. Het rechts-extremisme kan bange jongeren mobiliseren die op zoek zijn naar hun identiteit. Ze krijgen steun en voelen zich minder onzeker.’

Hij herinnert zich hoe dat in de jaren tachtig en negentig met rechtse muziek gebeurde. ‘Nu wordt het internet gedomineerd door podcasts, video’s en memes, met zwarte humor vooral over de islam of de regering. Omwille van de vrijheid van meningsuiting kan de overheid er niets tegen beginnen. Ze zijn al jaren de grenzen van die vrijheid van meningsuiting aan het aftasten en weten perfect hoe ze op die grens moeten balanceren. Humor is de ideale verpakking voor hun propaganda.

Het is bovendien een heuse lifestyle geworden waarin je je 24 uur per dag en zeven dagen per week kunt onderdompelen, het engageert mensen in alle aspecten van hun leven.’ Volgens Örell zijn de leden dikwijls zeer toegewijd en besteden ze individueel veel tijd aan het op deze manier verspreiden van de boodschap op het internet. ‘Dat groeit zeer organisch. Zelfs als je het gevoel hebt eenzaam te zijn in deze tijden van corona, en zie je niemand, toch kun je door online te zijn een betekenis krijgen en verbinding maken.’

Veel van deze memes fulmineren niet alleen tegen moslims of tegen de regering maar ook tegen vrouwen en hun rechten. ‘Veel religieuze of criminele extreme groeperingen streven mannelijke dominantie na. In hun boodschap is mannelijkheid, de strijder, de vader van de groep en het restaureren van de vroegere gezinsorde belangrijk,’ zegt Robert Örell. ‘Deze idealen zijn essentieel voor extreemrechts, maar willen ze hun doel bereiken, dan moeten ze ook vrouwen erbij betrekken en we zien ook dat het aandeel vrouwen stijgt. Bedroeg het aandeel van vrouwen in 2000 hooguit vijf procent, dan zie je dat er nu twintig procent vrouwelijke activisten zijn. Met bewuste strategieën benaderen ze ook meer meisjes, via propaganda in posts en chatkanalen die bewust heel genderspecifiek zijn of het moederschap propageren.’

De bedreiging voor de samenleving uit zich in het geweld dat ze preken, de revolutie die er moet komen om de wereld te veranderen. Net zoals IS of andere extremistische bewegingen zijn ze daarvoor jongeren aan het mobiliseren. De meest gewelddadige extreemrechtse jongeren vinden nog steeds een inspiratiebron in ‘Hunter’, het boek dat William Pierce, de stichter van de National Alliance, publiceerde onder het pseudoniem Andrew MacDonald. Hij beschrijft in 1989 een Amerikaanse toekomst na de revolutie, maar ook hoe je het FBI-hoofdkwartier kunt bombarderen, wat Timothy McVeigh in Oklahoma in 1995 heeft gedaan. Robert Örell noemt het een trend dat rechtsextremistische gewelddadige acties van eenlingen komen. ‘Ze vormen geen onderdeel van een organisatie of een cel, maar ze nemen als individu de wapens op, denk ook maar aan Anders Breivik in 2011 in Noorwegen of de racistische aanslagen in Nieuw-Zeeland, Duitsland en de Verenigde Staten in 2019.’

Zelf was Robert Örell als jonge adolescent zeer geïnteresseerd in de ideologie. ‘Pas toen ik beter geïnformeerd geraakte, zag ik de discrepantie tussen wat er werd gezegd en wat wij als extreemrechts groepje deden. Volgens de ideologie moesten we gezond leven, we moesten een rolmodel zijn, terwijl we ons elke vrijdagavond lazarus zopen en de straten onveilig maakten.’ Bovendien werd hij op dat moment ook gewoon volwassen. ‘Ik besefte dat ik zo niet wilde blijven voor de rest van mijn leven. Maar het belangrijkste was dat die onzekere tijd zonder inkomen voorbij was, toen ik soldaat werd.

In het leger ontmoette ik nieuwe mensen, de nieuwe omgeving sloot beter aan bij mijn interesses, als sportieve gast kwam ik er beter aan mijn trekken. Dat was cruciaal om de stap te zetten en zelf te bedenken wat ik in mijn leven belangrijk vond en hoe ik met andere mensen wilde omgaan.’ Hij is ervan overtuigd dat weinig mensen op hun veertiende, negentiende of veertigste op dezelfde manier denken. ‘Je verandert door de ontmoetingen die je hebt, door wat je leest of wat je meemaakt. Mensen kunnen veranderen. Gewoon argumenteren werkt meestal niet. Een verandering gebeurt pas als er vertrouwen is, een relatie. Iedereen is gevoelig voor relaties. Hoe komen we aan onze opinie? Door mensen die dicht bij ons staan, meer dan door wie ver van ons af staat.’

Robert Örell verwijst hier naar het concept van onverwachte vriendelijkheid. ‘Er is het verschil tussen de politiek en de groepen aan de ene kant en de individuen aan de andere kant. In de beweging bekijken mensen alles vanuit het idee van een conflict, vanuit confrontatie. Als je verandering wilt bewerkstelligen, moet je die conflictgedachte vermijden. Je moet nadenken over wie deze mensen individueel zijn, welke ervaringen ze hebben en in welke situatie ze zitten. Je moet begrijpen waarom ze met extreemrechts zijn gaan meedoen, hoe zij daar aan hun trekken dachten te komen en hoe of wanneer ze inzagen dat dit niet meer het geval is.

Mensen die extreemrechtse bewegingen verlaten, zeggen dat ze die verdeeldheid en dat conflictdenken op den duur beu zijn. Op dat moment worden hun behoeften er niet meer vervuld en staan ze open voor onverwachte vriendelijkheid, dat biedt perspectief, ze beginnen zich dan af te vragen waarom het gebeurt en hoe dit in verhouding staat tot hun eigen leven.’ Hij zwijgt even voor hij vertelt hoe de wereld verandert als je uit de extreemrechtse beweging stapt. ‘Er zijn veel aspecten aan verbonden. Je moet anders denken, zo was er iemand die Joden haatte, maar eigenlijk wist hij niet veel van Joden af, hij had nog nooit een Jood ontmoet. Toen hij dat idee ontmanteld zag, was het hard om te beseffen dat het niet zijn eigen idee was geweest. Als je lang in zo’n groep hebt gezeten, is het een lastige stap om te beseffen dat je jezelf al die tijd voor de gek hebt gehouden.’

In die twintig jaar dat Robert Örell met dit werk bezig is, heeft hij veel mensen zien veranderen. ‘Ik geloof dat je als mens altijd opnieuw kunt beginnen, maar je moet mensen wel de tijd geven om van perspectief te veranderen. Er zijn mensen die zich in die rechts-extremistische omgeving opgebrand voelen, omdat ze er vooral veel energie verliezen. Nieuwe relaties buiten de beweging zijn zo belangrijk voor de kentering, een nieuwe liefde, een nieuwe baan. Op dat moment kun je een nieuw leven opbouwen. Deze elementen zijn zeer motiverend. Dan wordt de ideologie niet meer zo belangrijk en is het gemakkelijker de groep te verlaten, al blijven sommige mensen extreemrechts denken.’

‘Complexe problemen vragen flexibele benaderingen,’ zegt Robert Örell op de vraag of lokale besturen goed geplaatst zijn om rechts-extremistische jongeren de hand te reiken. ‘In de EU zien we toch vooral ngo’s die optreden als exit-organisatie. Het moeilijkste is het creëren van geloofwaardigheid en voor mensen die lak hebben aan een overheid is een onafhankelijke organisatie daarvoor beter geplaatst. Maar lokale besturen kunnen met hun netwerk, hun mogelijkheden en hun samenwerkingsverbanden zeker veel betekenen. Ze kunnen de individuen die uit de beweging stappen ondersteuning bieden, net zoals ze dat doen voor hun andere cliënten.’ Volgens hem zijn medewerkers die goed met mensen kunnen werken, ook goed geplaatst om perspectief te bieden aan mensen die de rechts-extremistische beweging willen verlaten.

De samenleving moet volgens Robert Örell het rechts-extremisme tegelijk individueel benaderen maar ook als fenomeen. ‘Je moet op verschillende niveaus werken en tegelijk met verschillende strategieën. De individuele benadering is noodzakelijk om de individuele drijfveren te begrijpen, maar ook het groepsperspectief mag je niet uit het oog verliezen. Dat moet de samenleving doen, onder meer met gemeenschapsvorming en communicatie, preventie en exit-strategieën.’ Dit betekent dat de samenleving een aanbod moet hebben waardoor jongeren in de mainstreamsamenleving willen blijven, maar ook dat de samenleving de jongeren moet leren omgaan met conflict, hen kritisch moet leren nadenken en hen veel meer mediageletterd moet maken. •

Marlies van Bouwel is hoofdredacteur van Lokaal